زنگ آغاز جشنواره‌های فیلم و تئاتر فجر در حالی به صدا درآمده است  که به نظر می‌رسد مهم‌ترین مهمان این دو رویداد، شایعه شوم امکان همه‌گیری موج چهارم کرونا باشد. 

سال گذشته برای اهالی سینما و تئاتر ایران، سالی هولناک بود. از تعطیلی سالن‌های سینما و تئاتر و توقف بسیاری از پروژه‌ها تا بیماری و فوت هنرمندان براثر کرونا، سبب شد که این سال، دوره‌ای سیاه در صنعت نمایش ایران باشد. 

در چنین وضعیتی و درحالی‌که کمتر کسی گمان می‌کرد جشنواره‌های سینما و تئاتر فجر امکان برگزاری داشته باشند، متولیان امور هر دو جشنواره‌ اعلام کردند که با اتخاذ تصمیم‌هایی و با هماهنگی ستاد کرونا تلاش می‌کنند تا با حداقل ظرفیت، این رویدادهای فرهنگی دولتی را برگزار کنند. 

طبق اعلام دبیرخانه جشنواره تئاتر فجر، این جشنواره بدون مراسم افتتاحیه از شنبه ۱۱ بهمن‌ماه آغاز به کار کرده است و جشنواره فیلم فجر هم پس از افتتاحیه روز یکشنبه ۱۲ بهمن‌ماه، از روز دوشنبه آغاز به کار خواهد کرد. 

خبر برگزاری جشنواره‌های تئاتر و سینما بی‌حاشیه نبود

طی یک سال گذشته به‌دلیل تعطیلی پروژه‌های مختلف سینمایی و تئاتر و بحران اقتصادی ناشی از تعطیلی طولانی‌مدت سالن‌ها و نیز دورنمای نامشخص اکران و نمایش در سال ۱۴۰۰، بسیاری از چهره‌های صاحب‌نام تصمیم گرفتند از خیر ساخت و آماده‌سازی اثر جدید بگذرند، و به‌زعم منتقدان برگزاری جشنواره، این امر سبب شده است که حتی پیش از آغاز بتوان پیش‌بینی کرد که این رویدادهای فرهنگی با افت شدید کیفی روبه‌رو باشند. نگاهی به آثار رسیده به این دو جشنواره نشان می‌دهد که نظر منتقدان بی‌راه نیست و نام‌های شناخته شده زیادی از این جشنواره‌ها غایب‌اند. 

یکی دیگر از انتقاداتی که به برگزاری جشنواره فیلم و تئاتر امسال می‌شود، هم‌زمانی آن با احتمال شیوع گونه جدید ویروس کروناست که به گفته مسئولان بارها کشنده‌تر و مسری‌تر است. 

منتقدان برگزاری جشنواره معتقدند هنوز داغ هنرمندانی که در اثر ابتلا به کرونا درپی حضور در پروژه‌های سینمایی و تئاتری درگذشته‌اند، التیام نیافته است و نباید به بهانه برگزاری جشنواره بار دیگر احتمال تشدید این فقدان‌ها را فراهم کرد. ضمن آن‌که تجربه جشنواره‌های پیشین نشان داده است که به‌علت حضور هنرمندان، اصحاب رسانه و مردم در سالن‌های برگزاری جشنواره، بعید به نظر می‌رسد برگزارکنندگان توان کنترل تماس‌ها و فاصله‌گذاری وعده‌داده‌‌شده را داشته باشند؛ حتی اگر به گفته مسئولان دو جشنواره، سالن‌ها با بیست تا نهایت پنجاه‌درصد ظرفیت جهت اکران و اجرای آثار فعال باشند. 

بی‌فایده بودن این تمهیدات زمانی روشن‌تر می‌شود که بدانیم به گفته «کارشناسان سازمان بهداشت جهانی» حتی با ماسک، حضور افراد در محیط‌های بسته برای مدت‌زمان دوساعته بی‌هیچ تردیدی ویروس را به‌شکل گسترده منتقل می‌کند. 

حال باید دید سالن‌های کوچک (در مقیاس جهانی) ایران که اکثر آن‌ها فاقد تهویه صددرصد مطلوب‌اند، چگونه دربرابر گونه مسری‌تر و کشنده‌تر کرونا مقاومت می‌کنند. 

موضوع دیگری که به گفته منتقدان مورد توجه مسئولان برگزاری دو جشنواره قرار نگرفته است، ترس عمومی از مبتلا شدن به ویروس کرونا است که در کنار نبود آثار باکیفیت، احتمالاً سبب می‌شود که در این زمان مشخص، برگزاری جشنواره بدل به رویدادی سرد و خلوت شود که در نهایت، ضد اهداف جشنواره عمل کند و اثر منفی بر شرایط فرهنگی کشور بگذارد. 

سانسور مکمل کرونا در جشنواره‌ها

اما کرونا تنها حاشیه برگزاری این دو جشنواره نیست. مثل تمامی جشنواره‌های پیشین، بازهم سایه سانسور از سر آثار رسیده به جشنواره دور نمانده است. هنوز جشنواره فیلم فجر آغاز نشده، با خبر توقیف فیلم «قاتل و وحشی» ساخته «حمید نعمت‌الله» بار دیگر تهدید و محدودیت یقه فرهنگ و سینما را گرفت. 

«قاتل و وحشی» در جشنواره سال گذشته به‌ دلیل اختلافی بر سر مالکیت آن، وارد چرخه داوری نشد. امسال نخست گفته شد که حضور لیلا حاتمی با سری تراشیده بهانه حذف‌کنندگان آن از جشنواره است. چنان نکته‌ای اگر به‌صورت رسمی تأیید شود، شگفتی این رویداد فرهنگی خواهد بود، چرا که نمایش سر تراشیده بانوان در سینمای ایران موضوع تازه‌ای نیست. پیش ‌از این فریماه فرجامی در فیلم «سرب»، رؤیا نونهالی در «زندان زنان»، زهرا داوودنژاد در «بچه‌های بد»، شایسته ایرانی در «آینه‌های روبرو»، پانته‌آ بهرام در «شنای پروانه»، و رؤیا تیموریان در «شیفتگی»  با سر تراشیده بر پرده‌های سینما یا دست‌کم در جشنواره فیلم فجرظاهر شده‌اند. 

اما به گفته برخی مطلعان، در اصل نه سر تراشیده و گوش‌های لیلا حاتمی، که موضوع فیلم مسئله‌ساز شده است: نعمت‌الله برای اولین‌بار مسئله بردگی جنسی را دست‌مایه ساخته فیلمی در سینما ایران کرده است. 

بسیاری از چهره‌های مطرح سینمایی در رابطه با این توقیف، واکنش تندی نشان داده‌اند و برخی هم بر این باور بودند که مانند فیلم‌های دیگری که در این سال‌ها پس از بروز مشکل در جشنواره با اصلاح امکان نمایش یافتند، این فیلم نیز ممکن است بتواند پس از جشنواره اکران شود. اما اظهارات «حجت‌الاسلام ارزانی»، روحانی عضو شورای پروانه نمایش، تا حد زیادی آب پاکی را روی دست علاقه‌مندان به آثار نعمت‌الله ریخت. او تأکید کرده است: «حدود ۸۰ درصد این فیلم مشکل شرعی دارد و نمایش این فیلم در صورتی محقق می‌شود که سازندگان مشکل شرعی تصویر را حل کنند.» 

به گفته کسانی که در جریان قصه و ساخت فیلم قرار دارند، اصلاح بخش‌هایی که به نظر ارزانی مشکل شرعی این فیلم است، به‌معنای از نو ساختن فیلم با تغییرات در قصه و تصویربرداری مجدد است که به‌نظر نمی‌رسد امکان‌پذیر باشد. پس بعید نیست که آخرین اثر سینمایی نعمت‌الله هم به صف فیلم‌هایی بپیوندد که در تمام این سال‌ها هرگز فرصت حضور در سالن‌های سینما را نداشته‌اند. فیلم‌هایی که کم هم نیستند و شاید پرسروصداترین آن‌ها در چند سال گذشته، «گزارش یک جشن» ابراهیم حاتمی‌کیا، «ارادتمند؛ نازنین، بهاره، تینا» اثر کاهانی و «کاناپه»، اثر کیانوش عیاری باشند. 

حاشیه هیئت داوری

از دیگر مواردی که باعث اعتراض به جشنواره فیلم شده است، انتخاب هیئت داوران آن است که به گفته منتقدان، فاقد جایگاه و اعتبار کافی برای چنین جایگاهی هستند. زمانی که خبر رسید با حکم «سید محمدمهدی طباطبایی‌نژاد»، دبیر سی‌ونهمین جشنواره فیلم فجر، محمد احسانی (مدیر فرهنگی) در کنار ساره بیات (بازیگر)، مرتضی پورصمدی (مدیر فیلم‌برداری)، بهرام توکلی (نویسنده و کارگردان)، نیما جاویدی (نویسنده و کارگردان)، سید جمال ساداتیان (تهیه‌کننده) و مصطفی کیایی (نویسنده و کارگردان) در جایگاه اعضای هیئت داوران، آثار این دوره جشنواره را داوری خواهند کرد، اعتراض‌های زیادی به برخی از این اسامی شد. 

هرچند موج اصلی این اعتراض را جریان تندروِ درون حاکمیت رهبری کرد و «روزنامه کیهان» پیش‌قراول منتقدان قرار گرفت، اما در میان چهره‌های مستقل سینما نیز این ترکیب منتقدانی داشت که پس از هجمه گسترده رسانه‌های تندرو، کوشیدند برای هم‌جناح نشدن با جریان تندروِ فرهنگی، سکوت کنند. 

جشنواره تئاتر فجر؛ حاشیه‌هایی که به‌دلیل یک سال محرومیت از صحنه ناگفته ماند

برخلاف دست‌اندرکاران صنعت سینما، اهالی تئاتر در طول سال گذشته امکان نمایش آنلاین و کسب درآمد از پلتفرم‌های اینترنتی نداشتند و ازاین‌رو، جشنواره تئاتر می‌تواند به معنای بازگرداندن جان به کالبد در حال مرگ تئاتر ایران باشد. 

بیکاری گسترده اهالی تئاتر در یک سال گذشته، تئاتر ایران را در آستانه ویرانی قرار داده است و فعالان این حوزه معتقدند که با وجود خطرات برگزاری جشنواره، برای حفظ اندک جان باقی‌مانده در کالبد تئاتر، چاره‌ای جز برگزاری این رویداد فرهنگی نیست. 

هرچند مانند هرسال انتقادهایی درخصوص شیوه پذیرش آثار هست، اما گویا وضعیت بغرنج اقتصادی و تعطیلی دراز‌مدت سالن‌ها و بیکاری اهالی تئاتر سبب شده است که برخلاف سال‌های گذشته، امسال تیغ انتقادها کندتر باشد. 

اما نکته‌ای که برگزاری جشنواره تئاتر را از جشنواره فیلم خطرناک‌تر می‌کند، کوچک‌تر بودن سالن‌های تئاتر و فضای بسته‌تر و نبودِ تهویه مناسب آن‌ها و حضور زنده بازیگران و نزدیکی آن‌ها به یکدیگر بر روی صحنه است که احتمال شیوع کرونا را در آن‌ها و تماشاگران، محتمل‌تر از سینما کرده است. 

این نکته‌ سبب شده است که برگزارکنندگان جشنواره با اتخاذ تدابیری همچون آزمایش رایگان کرونا از تمام گروه‌های تئاتری، نفروختن بلیت به مخاطبان عمومی در سالن‌های کوچک و کاهش ۵۰ درصدی گنجایش سالن‌ها، بکوشند تا احتمال بروز فاجعه‌ای گسترده از ابتلا به نوع جدید کرونا را کاهش دهند. 

در نهایت، روشن است که جشنواره‌های فیلم و تئاتر فجر امسال شرایطی به‌شدت متفاوت از سال‌های پیش را پشت سر می‌گذرانند. به‌نظر می‌رسد که دیگر از آن شلوغی و هیاهوی جذاب جشنواره و بروبیای فرش قرمز و سالن‌ها و خریدوفروش بلیت در بازار سیاه و دعواهای جلسات نقد و بررسی، خبری نخواهد بود و مشتاقان سینما و تئاتر نمی‌توانند از فرصت جشنواره برای دیدار با هنرمندان این عرصه بهره‌مند شوند. 

چنان شور و هیجانی، خود یکی از دلایل رونق گرفتن جشنواره‌هاست و نبودنش، چنان که پیش‌تر نیز اشاره شد، می‌تواند به شکست جشنواره‌ها در اهدافی که برای خود تعیین کرده‌اند، ختم شود.