دبیر انجمن دوستداران میراث فرهنگی شهرستان ایذه در استان خوزستان از تعرض و تخریب بخشی از عرصه تاریخی اشکفت سلمان، یکی از ارزشمندترین محوطه‌های عیلامی ایران، خبر داد. به گزارش فعالان میراث فرهنگی این محوطه باستانی سه هزار و ۲۰۰ ساله در روزهای اخیر با ورود ماشین‌آلات سنگین شهرداری به بهانه اجرای پروژه موسوم به «جاده سلامت»، آسیب دیده است.

فرامرز خوشاب، فعال میراث فرهنگی و دبیر انجمن دوستداران میراث فرهنگی ایذه، اعلام کرده شهرداری بدون هیچ‌گونه مجوز قانونی، لودر به عرصه و حریم این محوطه تاریخی وارد کرده است. او هشدار داد که این اقدام نه‌تنها زحمات چندین‌ ساله فعالان و اداره کل میراث فرهنگی خوزستان را بر باد داده، بلکه رویای مردم فرهنگ‌دوست خوزستان را برای حفاظت و ثبت جهانی این اثر ارزشمند نیز به خطر انداخته است. خوشاب تاکید کرد شهرداری با چنین اقدام‌هایی سلامت روانی جامعه فرهنگی و هویت تاریخی این شهر را نشانه گرفته است.

اهمیت ماجرا فراتر از یک تعرض به آثار تاریخی است، چرا که اشکفت سلمان بخشی از پرونده ثبت جهانی شهرستان ایذه در یونسکو محسوب می‌شود. این محوطه با نام دیگر «معبد تاریشا» از سال ۲۰۰۷ در فهرست موقت یونسکو قرار دارد. کارشناسان هشدار داده‌اند هرگونه تجاوز به عرصه و حریم آن می‌تواند به تعلیق یا حذف پرونده جهانی ایذه منجر شود.

زینب سهرابی، سرپرست اداره میراث فرهنگی شهرستان ایذه، در واکنش به این رخداد تایید کرده اقدام شهرداری بدون مجوز قانونی انجام گرفته و فعالیت آنان بلافاصله متوقف شده است. او گفت: «هیچ‌گونه تماس یا هماهنگی از سوی شهرداری با ما صورت نگرفت و این تعرض برخلاف قانون انجام شد.»

شهرداری ایذه نیز در دفاع از خود مدعی شده این اقدام کار پیمانکار پروژه بوده، اما فعالان فرهنگی باور دارند با توجه به سوابق مشابه، این رخداد نمی‌تواند بدون اطلاع یا دستور مستقیم شهرداری انجام شده باشد.

معبد هزاران‌ساله زخمی دوباره

اشکفت سلمان یا معبد تاریشا پیش‌تر نیز بارها قربانی بی‌توجهی و تعرض‌های مشابه شده است. در سال ۱۴۰۰، آغاز عملیات حفاری در مسیر چشمه‌های تاریخی این منطقه به خبرساز شدن تخریب‌های تازه انجامید. کارشناسان هشدار داده بودند حفر چاه‌های عمیق و حفاری‌های غیراصولی در این محدوده می‌تواند به خشک شدن چشمه‌های تاریخی منجر شود؛ خطری که روند بررسی پرونده ثبت جهانی ایذه را نیز با تهدید جدی مواجه کرد.

احمدرضا حسینی بروجنی، معاون وقت میراث فرهنگی خوزستان، همان زمان اعلام کرد اداره آب شهرستان ایذه بدون استعلام و بی‌توجه به مطالعات کارشناسی، عملیات حفر چاه در محدوده این محوطه را آغاز کرده است. اردشیر صالح‌پور، پژوهشگر تاریخی، هم خبر داد که شهرداری و اداره آب طی سالیان گذشته در فاصله کمتر از ۵۰۰ تا هزار متر از بستر چشمه‌های جاری اشکفت سلمان، سه حلقه چاه حفر کردند که خشک شدن این منابع آبی و نابودی تدریجی محوطه را اجتناب‌ناپذیر کرد.

در کمتر از پنج سال گذشته،‌ این دومین‌ بار است که تعرض به معبد ایلامی اشکفت سلمان خبرساز می‌شود؛ رخدادی که نه‌تنها ارزش‌های تاریخی و فرهنگی شهر ایذه را تهدید می‌کند، بلکه آینده ثبت جهانی این شهر باستانی را نیز در معرض نابودی قرار داده است.

سنگ‌نگاره‌هایی که در مسیر نابودی‌اند

منطقه اشکفت سلمان، با پیشینه‌ای چند هزارساله و سنگ‌نگاره‌های منحصر به‌فرد، یکی از مهم‌ترین میراث تاریخی خوزستان و ایران به شمار می‌رود. این محوطه نه‌تنها بزرگ‌ترین خط نوشته میخی عیلام نو را در دل خود جای داده است، بلکه چهار نقش‌برجسته ارزشمند از دوران عیلامیان و بقایای معماری متعلق به دوره اتابکان را نیز آنجا قرار دارد.

از میان این چهار نقش‌برجسته، دو اثر در داخل غار و دو نقش دیگر بیرون آن قرار دارند. به روایت پژوهشگران، سه نقش اصلی به مراسم نیایش هانی، پادشاه محلی آیاپیر، اختصاص دارد. یکی صحنه نیایش خانوادگی او به همراه همسر و فرزندش، دیگری حضور او در کنار شوترور، وزیرش، و سومی تصویر نیایش انفرادی او بدون همراهان است. هر سه نقش کتیبه‌هایی به خط میخی با ارزش مطالعاتی و تاریخی فراوان دارند. نقش‌برجسته چهارم نیز فردی ناشناس را در حال نیایش نشان می‌دهد که به دلیل ترجمه نشدن کتیبه‌اش، هویت تاریخی او هنوز روشن نشده است.

این میراث گرانبها طی سالیان اخیر از بی‌توجهی‌های مدیریتی و تهدیدهای محیطی آسیب‌های جدی دیده است. ناتوانی در کنترل رطوبت و رشد گیاهان روی سطح سنگ‌ها، یکی از عوامل اصلی تخریب این آثار محسوب می‌شود. کارشناسان معتقدند فقدان رسیدگی به‌موقع و نبود برنامه حفاظتی کارآمد زنگ خطری جدی را برای این مجموعه تاریخی به صدا درآورده است.

رویای گنج، نابودکننده میراث تاریخی

علاوه بر تخریب‌های رسمی ناشی از پروژه‌های عمرانی، میراث تاریخی خوزستان در شهرستان ایذه قربانی جویندگان گنج نیز بوده و حفاری‌های غیرمجاز و غیراصولی در منطقه بارها به تخریب گسترده آثار تاریخی منجر شده است. یکی از نمونه‌های بارز آسیب به نقش‌برجسته «فالح تمها» است؛ اثری متعلق به دوره الیمایی، حدود دو هزار سال پیش، که بالای ورودی یک گوردخمه حکاکی شده است. این اثر را افراد ناشناس سال‌های گذشته با ابزارهای تیز مخدوش کردند؛ اقدامی که کارشناسان آن را بخشی از موج حفاری‌های غیرقانونی برای دستیابی به گنج می‌دانند.

مجتبی گهستونی، از فعالان شناخته‌شده میراث فرهنگی خوزستان، پیش‌تر در مورد وضعیت حفاظتی محوطه‌های تاریخی ایذه هشدار داده و گفته بود با وجود اهمیت جهانی شهرستان ایذه، سنگ‌نگاره‌های عیلامی و الیمایی در محوطه‌های کول‌فرح، شهسوار، اشکفت سلمان و خنگ اژدر در شرایطی نامناسب قرار دارند. به گفته او، برخی از این آثار با یادگاری‌نویسی مخدوش شده‌اند و نقش‌برجسته‌های کول‌فرح به دلیل قرار داشتن در فضای باز، زیر تابش مستقیم نور خورشید و تغییرات جوی، به‌سرعت در حال تخریب‌اند.

فعالان محلی بر این باورند که مجموعه این تخریب‌ها، چه ناشی از پروژه‌های عمرانی و چه از رهگذر حفاری‌های غیرمجاز، نشان‌دهنده ناتوانی نهادهای مسئول در حفاظت موثر از این سرمایه‌های تاریخی است. وعده‌های مکرر مدیران استانی و میراث فرهنگی برای جلوگیری از تعرض‌ها و رسیدگی فوری به وضعیت محوطه‌ها نیز تاکنون محقق نشده است و روند نابودی این آثار عملا ادامه دارد.

ایذه که به «بهشت باستان‌شناسان» در ایران شهرت دارد، امروز بیش از هر زمان دیگری در معرض تهدید است. تکرار تعرض‌ها و بی‌توجهی‌ها سبب شده اعتماد عمومی به نهادهای مسئول کاهش یابد و بسیاری از کنشگران فرهنگی از آینده ثبت جهانی این آثار ناامید شوند.

تاریخ ایذه قربانی مدیران

نقش مستقیم عوامل انسانی بر تخریب آثار تاریخی ایذه در سال‌های اخیر، به یکی از جدی‌ترین نگرانی‌های فعالان فرهنگی و کارشناسان بدل شده است. نبود بودجه کافی برای حفاظت از محوطه‌ها و بناهای باستانی شرایطی را فراهم کرده که دست‌اندازی افراد و دستگاه‌های اجرایی به این محدوده‌ها آسان‌تر از همیشه شده است.

سرقت‌های مکرر از محوطه تاریخی آیاپیر نمونه‌ای روشن از این وضعیت است. این محوطه که یکی از اصلی‌ترین بخش‌های تاریخی ایذه محسوب می‌شود، نه‌تنها قربانی حفاری‌های غیرمجاز شده، بلکه حتی نگهبانان آن نیز در تخریب‌ها نقش داشته‌اند؛ رخدادی که در نهایت به استعفای رئیس پایگاه میراث فرهنگی این شهرستان انجامید. چنین رویدادهایی نشان می‌دهد بحران مدیریت و کمبود منابع انسانی متخصص به اندازه تهدیدهای بیرونی، برای میراث فرهنگی این منطقه خطرناک است.

از دیگر نمونه‌های قابل‌توجه، تخریب گسترده گورستان شیرسنگی ایذه است؛ گورستانی که با مجسمه‌های نمادین شیرسنگی خود، بخشی از هویت تاریخی و فرهنگی منطقه را شکل می‌داد و بی‌توجهی به این میراث ارزشمند به نابودی تعدادی از سنگ‌گورها منجر شد. در حالی که این گورستان می‌توانست با ساماندهی و حفاظت، به یکی از جاذبه‌های گردشگری منحصربه‌فرد خوزستان تبدیل شود.

ایذه با تاریخ و آثار هزاران‌ ساله‌اش، برای قرار گرفتن در فهرست میراث جهانی یونسکو ظرفیت‌هایی کم‌نظیر دارد. با این حال، بی‌توجهی دستگاه‌های اجرایی، کمبود بودجه و ناتوانی در حفاظت، شانس ثبت جهانی این شهر تاریخی را در خطر قرار داده است.

به باور کارشناسان، در حالی که ثبت جهانی ایذه می‌تواند زمینه‌ساز رونق گردشگری و توسعه اقتصادی منطقه شود، بی‌اعتنایی مسئولان و تخریب‌های پیاپی سبب شده است پرونده این شهر همچنان بلاتکلیف بماند. این در حالی است که سهم اصلی در آماده‌سازی پرونده ثبت این شهر را فعالان محلی بر عهده داشته‌اند، اما تلاش‌های آنان هم تاکنون نتوانسته است مدیران استانی و ملی را به افزایش بودجه حفاظتی و نظارتی میراث فرهنگی وادار کند.