استان گیلان، با پوشش جنگلی غنی، سواحل گسترده دریای خزر و رودخانه‌های پرآب، روزگاری  یکی از مناطق بکر و زیست‌پذیر ایران بود. اما امروز، این استان با مجموعه‌ای از بحران‌های زیست‌محیطی دست‌وپنجه نرم می‌کند که نه‌تنها زیست‌پذیری آن را تهدید می‌کند، که به گفته برخی کارشناسان تبعات اقلیمی و اجتماعی گسترده‌تری در سطح منطقه شمال کشور ایجاد می‌کند.

از مهم‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی گیلان آلودگی شدید رودخانه‌های شهری به‌ویژه در شهر رشت است. دو رودخانه زرجوب و گوهررود، که در گذشته جزئی از سرمایه‌های طبیعی و زیست‌محیطی این شهر محسوب می‌شدند، امروز به کانال‌های تخلیه فاضلاب شهری و صنعتی تبدیل شده‌اند. موضوعی که البته در دیگر نواحی ایران نیز در سایه بی تدبیری و نبود برنامه زیست‌محیطی پایدار رخ داده است.

ورود بی‌رویه پساب‌های خانگی، صنعتی و بیمارستانی به این رودخانه‌‌ها نه‌تنها زیست‌بوم را تخریب کرده، که به شیوع بیماری‌های عفونی در حاشیه شهرها دامن زده است.

کارشناسان نیز بارها با اشاره به وضعیت اسفبار این دو رود، آن‌ها را «آلوده‌ترین رودخانه‌های جهان» توصیف کرده و علت اصلی این بحران را «غفلت و اهمال‌کاری مسئولان» دانسته‌اند. همچنین شرایط نابسامان تالاب انزلی نیز در نظر فعالان محیط زیست «نماد مرگ تدریجی محیط زیست گیلان» خوانده شده و بر لزوم مداخله فوری در مدیریت منابع طبیعی استان تاکید شده است.

آلودگی دریای خزر؛ از رودخانه‌های آلوده تا فک‌های مرده

آلودگی رودخانه‌های گیلان پیامدهایی فراتر از محدوده این استان داشته‌اند. طبق گزارش‌های منتشرشده، افزایش ورود مواد آلاینده به دریای خزر، یکی از عوامل اصلی کاهش کیفیت آب این پهنه آبی ارزشمند است. کارشناسان هشدار می‌دهند اگر روند آلودگی رودخانه‌ها متوقف نشود، سلامت زیست‌بوم دریای خزر و همچنین سلامت شهروندان ساکن حاشیه آن به‌شدت در معرض تهدید قرار می‌گیرد.

ازجمله نشانه‌های وخامت وضعیت دریای خزر می‌توان به مرگ بیش از ۹۵ درصد جمعیت فک‌های خزر اشاره کرد. مشاهده لاشه فک‌های مرده در ماه‌های اخیر گواهی است بر بحرانی بودن وضع زیستی در این دریا. عواملی چون کاهش تراز آب خزر، شکار بی‌رویه و افزایش مواد سمی موجود در آب دریا، چرخه زیستی آن را مختل کرده است.

در این میان کاهش قابل توجه تراز آب دریای خزر نیز به مسئله‌ای نگران‌کننده برای محیط زیست شمال ایران بدل شده است.

شینا انصاری، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست، در نشستی تخصصی در سن‌پترزبورگ روسیه اعلام کرد اگر کاهش سطح آب خزر با روند فعلی ادامه یابد، تا سال ۲۰۵۰ بیش از ۱۸ متر از سطح آن کاسته خواهد شد. او همچنین ترکیب تغییرات اقلیمی و فعالیت‌های انسانی ناپایدار را «عامل سوق دادن خزر به‌سوی یک فاجعه اکولوژیک» معرفی کرد.

سراوان؛ کوه زباله‌ای در دل جنگل‌های هیرکانی

در کنار بحران آب، یکی دیگر از معضلات بزرگ گیلان مسئله پسماند و زباله است. محل دفن زباله در منطقه جنگلی سراوان، با بیش از یک میلیون تن زباله انبارشده، سال‌ها است به منبع آلودگی خاک، منابع آب زیرزمینی و پوشش گیاهی استان بدل شده است. شیرابه‌های سمی حاصل از این پسماندها نه‌تنها محیط زیست اطراف را تخریب کرده، که به شیوع انواع بیماری‌ها در روستاها و شهرهای مجاور منجر شده است.

مسئولان برای کاهش بار پسماند جنگل سراوان طرح‌های متعددی ارائه کرده‌اند، از ایجاد کارخانه زباله‌سوز گرفته تا انتقال پسماندها به مراکز جدید. اما این پروژه‌ها یا به دلیل فساد در قراردادها یا کندی در اجرا، پیشرفت محسوسی نداشته‌اند.

در این میان نکته مهم تاثیر گسترده انبوده زباله در مناطق جنگلی استان گیلان بر زیست‌بوم جنگلی و گیاهی است که با از بین بردن بخشی از چرخه زیستی تبعات نگران‌کننده‌ای به همراه داشته است.

ویلاسازی و کوه‌خواری؛ تغییر چهره طبیعت

یکی دیگر از تهدیدهای جدی محیط زیست گیلان روند رو به رشد مهاجرت به این استان و به‌تبع آن ساخت‌وسازهای گسترده، تغییر کاربری اراضی و تخریب پوشش گیاهی است.

افزایش تقاضا برای زمین در گیلان، مهاجرت معکوس از کلان‌شهرها و ضعف نظارت نهادهای اجرایی، موجب شده هزاران هکتار از اراضی کشاورزی و جنگلی به ویلا و اقامتگاه‌های تفریحی تبدیل شوند.

ابراهیم قاسمی‌روشن، عضو هیئت‌علمی دانشگاه گیلان، در این‌باره می‌گوید: «برای دیدن نمونه‌های کوه‌خواری و جنگل‌خواری نیازی نیست دور بروید؛ کافی است به حاشیه هر شهر یا روستا سر بزنید تا با صحنه‌هایی از تخریب طبیعت روبه‌رو شوید.»

او همچنین به موضوع قاچاق چوب اشاره کرده و آن را یکی دیگر از جلوه‌های جنگل‌خواری سازمان‌یافته در شمال ایران و به‌ویژه استان گیلان دانسته است. به گفته این استاد دانشگاه، بریدن و قاچاق درختان موجب نابودی فضای سبز و کاهش تاب‌آوری بوم‌شناختی جنگل‌های گیلان می‌شود.

اما قاچاق چوب پدیده‌ای قدیمی در گیلان است که در سال‌های اخیر ابعاد جدید و پیچیده‌تری به خود گرفته است. گروه‌های سودجو با حمایت یا چشم‌پوشی برخی نهادها، به بریدن درختان و انتقال غیرقانونی چوب اقدام می‌کنند. این روند نه‌تنها منابع جنگلی را به‌شدت تهدید می‌کند، که باعث فرسایش خاک، کاهش بارندگی‌های محلی و تضعیف منابع آبی نیز می‌شود.

خشکسالی پنهان؛ تهدیدی نوظهور برای گیلان

اگرچه گیلان یکی از پربارش‌ترین استان‌های کشور محسوب می‌شود، اما در سال‌های اخیر پدیده‌ای به نام «خشکسالی پنهان» در این منطقه مشاهده شده است.

افت محسوس سطح آب‌های زیرزمینی، کاهش دبی رودخانه‌ها و خشک‌شدن تدریجی تالاب‌هایی مانند انزلی از نشانه‌های این بحران است. طبق بررسی‌ها، میزان بارندگی در گیلان در قیاس با دوره ۳۰ساله بلندمدت، کاهش ۱۵ درصدی داشته است. کارشناسان این مسئله را نتیجه مستقیم تخریب جنگل‌ها، تغییر اقلیم و سوءمدیریت منابع طبیعی می‌دانند.

فعالان محیط زیست در گیلان بارها تصریح کرده‌اند با ادامه روند فعلی از بین رفتن کامل بخشی از سرمایه طبیعی این خطه و مواجه شدن آن با خشکسالی شدید و مسائلی که در حال حاضر نواحی مرکزی، شرقی و جنوبی ایران بیشتر با آن دست به گریبان‌اند، دور از ذهن نیست.

مجموعه بحران‌های جاری در گیلان، از آلودگی آب و خاک گرفته تا تخریب جنگل و رشد بی‌رویه شهرنشینی، زنگ خطری است برای آینده نه‌فقط این استان، که برای کل منطقه شمال کشور.

طبق مطالعات منتشرشده، اگر برای این چالش‌ها راه‌حل‌های دقیق و بلندمدت تدوین نشود، نگین سبز ایران ممکن است به منطقه‌ای تبدیل شود که نه‌تنها زیست‌پذیر نباشد، که به منشا مهاجرت‌های اقلیمی در آینده بدل شود.

کارشناسان معتقدند تنها با در نظر گرفتن طرح‌های جامع محیط‌زیستی، تقویت نظارت نهادهای مسئول، آگاهی‌بخشی به جامعه و مقابله قاطع با تخلفات زیست‌محیطی می‌توان مسیر تخریب را تا حدی کند و حتی در بخش‌هایی متوقف کرد. در غیر این صورت، گیلان سبز دیگر نه مقصد مهاجران که مبدا مهاجرت خواهد بود.