خط لوله انتقال نفت شرکت بهره‌برداری نفت و گاز آغاجاری، از مجموعه کرنج در بخش جایزان به سمت تلمبه‌خانه شماره ۱ امیدیه، ظهر یکشنبه چهارم خرداد در نزدیکی روستای صفر ترکید و در پی این حادثه، از حفره‌ای به‌اندازه کف دست هزاران لیتر نفت خام وارد رود مارون و مناطق پیرامون آن شد. به این ترتیب فاجعه‌ای که از حدود یک سال پیش زنگ هشدار آن به صدا درآمده بود، سرانجام اتفاق افتاد.
مردم و فعالان محیط زیست معتقدند اگر وزارت نفت پیش‌تر برای تعویض لوله‌های فرسوده اقدام می‌کرد، چنین فاجعه‌ای رخ نمی‌داد.
با گذشت یک هفته از این حادثه، گزارش‌های میدانی اکنون نشان می‌دهد نه‌تنها پاکسازی به‌طور کامل انجام نشده، بلکه آلودگی تمام رود مارون را فرا گرفته است.
مارون یکی از رودخانه‌های مهم استان خوزستان است که از ارتفاعات استان کهگیلویه و بویراحمد سرچشمه می‌گیرد و در ادامه مسیرش با پیوستن رود عَلا، رودخانه جراحی را شکل می‌دهد و در نهایت به تالاب بین‌المللی شادگان می‌ریزد.
خط لوله انتقال نفت شرکت بهره‌برداری نفت و گاز آغاجاری از بالای بیشه‌زار و رودخانه مارون عبور می‌کند و نفت خام استخراج‌شده از میدان نفتی کرنج‌ــ‌پارسی را به پالایشگاه آبادان می‌برد.
قدمت این خط لوله به دوره‌ای بازمی‌گردد که شرکت نفت ایران و انگلستان نخستین بار میدان نفتی آغاجاری را کشف کرد. در همان دوران، ایجاد زیرساخت‌های لازم برای استخراج نفت و گاز در دستور کار قرار گرفت و نخستین محموله نفتی این میدان در سال ۱۳۲۳ از طریق خط لوله به پالایشگاه آبادان ارسال شد. گزارش‌ها حاکی از آن است که طی یک دهه اخیر، هیچ اقدام جدی و گسترده‌ای برای نوسازی لوله‌های این مسیر صورت نگرفته است.
فاجعه زیست‌محیطی
پس از وقوع حادثه ترکیدگی خط لوله انتقال نفت، روابط‌عمومی شرکت بهره‌برداری نفت و گاز آغاجاری در گزارشی رسمی تایید کرد که بر اثر نشت این خط لوله، حجمی از نفت خام به داخل رود مارون سرازیر شده است. با این حال، علی شکیباکیا، مدیر روابط عمومی این شرکت، در تلاش برای کم‌اهمیت جلوه دادن حادثه مدعی شد که تیم‌های فنی و عملیاتی با قطع جریان نفت، اقدام‌های کنترلی لازم را برای جلوگیری از ورود آلودگی به رودخانه انجام داده‌اند.
او ادعا کرد: «با بهره‌گیری از تجهیزات و ابزارهای تخصصی، عملیات پاکسازی آلودگی‌های نفتی در حال اجرا است. دو سد خاکی و دو سد آبی هم برای مهار لکه‌های نفتی در رودخانه مارون احداث شده و چند سد دولایه نیز در مسیر رودخانه نصب شده‌اند که نفت را در سطح مهار می‌کنند و اجازه عبور آب پاک از زیر آن را می‌دهند.»
محسن دهبان‌پور، مدیرعامل شرکت نفت و گاز آغاجاری، نیز با سکوت معنادار درباره علت اصلی نشت، یعنی فرسودگی خطوط لوله نفت، مدعی شد: «با اقدام‌های انجام‌شده، مورد مهمی از آلودگی در نواحی پایین‌دست رودخانه مشاهده نشده است.»
این در حالی است که گزارش‌های میدانی و تصاویر منتشرشده در شبکه‌های اجتماعی، از گستردگی آلودگی در نقاط مختلف رودخانه مارون حکایت داشت. حالا نیز که بیش از یک هفته از ترکیدن خط لوله نفت و آلودگی شدید رود مارون در شرق خوزستان می‌گذرد، گزارش‌های میدانی نشان می‌دهد که نه عملیات پاکسازی به سرانجام رسیده و نه میزان دقیق خسارت زیست‌محیطی ناشی از ورود این حجم عظیم از آلاینده‌ها به رودخانه مشخص شده است. ویدیویی که خبرگزاری دولتی ایرنا منتشر کرد نیز این موضوع را اثبات می‌کند.
عبدالرحیم طیبی، مدیر انجمن مهرورزان زیست‌بوم مارون، درباره چرایی وقوع این حادثه به روزنامه اعتماد گفت:«لوله‌های انتقال نفت سال‌ها است که پوسیده‌اند، اما هیچ اقدامی برای تعویض یا تعمیر اساسی آن‌ها انجام نشده است. خطر زمانی جدی شد که حدود یک سال پیش در همین منطقه نشتی ایجاد شد، اما شرکت نفت به‌جای تعویض لوله‌ها، تنها تعمیرات جزئی انجام داد؛ تا اینکه این فاجعه زیست‌محیطی رخ داد.»
این فعال محیطزیست درباره پیامدهای ترکیدگی خط لوله نفت در مارون نیز به روزنامه پیام ما گفت که در حال حاضر آلودگی نفتی تا رود جراحی نیز گسترش یافته و تاکنون حدود پنج کیلومتر از این رودخانه را هم آلوده کرده است. به گفته او، رصد روزانه نشان می‌دهد که حدود ۴۵ کیلومتر از مسیر رودخانه مارون در شهرستان‌های امیدیه و رامهرمز نیز به‌طور مستقیم دچار آلودگی نفتی شده است.
طیبی با تاکید بر اینکه آلودگی نفتی تبعاتی بلندمدت و جبران‌ناپذیر دارد، گفت که شرکت نفت نه‌تنها تجهیزات لازم را برای پاکسازی ندارد، بلکه حتی از کمک‌های ملی هم بهره نگرفته است. در برخی نقاط نیز به‌جای جمع‌آوری اصولی، نفت را می‌سوزانند؛ اقدامی که پیامدهای زیست‌محیطی آن بسیار سنگین است.
تصاویر و ویدیوهای منتشرشده در یک هفته اخیر وسعت فاجعه را به‌خوبی نشان می‌دهند. لکه‌های نفتی سیاه‌رنگ سطح رودخانه را پوشانده، سواحل مارون سیاه شده‌اند و تصویر غم‌انگیز مرغ ماهیخواری که پس از نوشیدن آب از رودخانه، پرهایش به نفت آغشته شده است، در شبکه‌های اجتماعی دست‌به‌دست می‌شود.
به‌گفته طیبی، «بیشه‌زارهای متراکم دو سوی رودخانه مارون حالا درگیر رسوب‌های نفتی‌اند و آلودگی به محدوده منطقه حفاظت‌شده دیمه در رامهرمز رسیده؛ جایی که زیستگاه آهوانی است که برای نوشیدن آب به رودخانه نزدیک می‌شوند. این منطقه همچنین مامن گونه‌های متعددی از پرندگان ماهیخوار و آبزیانی چون لاک‌پشت فراتی است؛ گونه‌ای در خطر انقراض که حالا زیستگاهش در معرض نابودی قرار دارد. در این مسیر، روستاها و زمین‌های کشاورزی بسیاری نیز وجود دارند که با این آلودگی شدید تهدید می‌شوند».
هشدار انجمن‌های محیطزیست
در پی وسعت یافتن حجم آلودگی نفتی در اثر نشت از خط لوله نفت، ۲۹ انجمن محیط‌زیستی خوزستان در بیانیه‌ای مشترک، درباره ابعاد فاجعه‌بار آلودگی نفتی رودخانه مارون هشدار دادند و آن را نمونه‌ای روشن از بی‌تدبیری و سهل‌انگاری مستمر در مدیریت زیرساخت‌های نفتی استان دانستند.
در این بیانیه آمده است: «نشت هزاران لیتر نفت خام به رودخانه مارون، که در پی ترکیدن خط لوله فرسوده در محدوده روستای صفر در بخش جایزان رخ داد، یکی از مصادیق روشن بی‌توجهی به هشدارهای مکرر کارشناسان و جوامع محلی درباره وضعیت بحرانی زیرساخت‌های نفتی استان است. این آلودگی رودخانه و بیشه‌زار ارزشمندی را که با گونه‌های متنوع گیاهی و جانوری، شریان حیاتی طبیعت و زندگی مردم محسوب می‌شود، دچار آسیب جدی کرده است و تهدیدی آشکار برای کشاورزی و سلامت عمومی به‌شمار می‌رود.»
خسارت‌ها و تهدید منابع آب شرب
یکی از نگرانی‌های جدی روزهای اخیر، نفوذ آلودگی به آب شرب منطقه است. علی عبداللهی، مدیرکل مدیریت بحران استانداری خوزستان، نیز تلویحا این موضوع را تایید کرد و گفت که برای پیشگیری از نفوذ آلودگی، چند بند خاکی و تجهیزات جاذب و مهارکننده در بالادست تاسیسات آب شرب نصب شده است تا از آلودگی احتمالی جلوگیری شود.
عبداللهی همچنین مدعی شد که شرکت نفت موظف شده است نقاط پرخطر دیگر را شناسایی کند و اقدام‌های پیشگیرانه لازم را برای تعمیر، بازسازی یا تعویض لوله‌ها در چند مرحله و بر اساس اولویت انجام دهد.
به‌رغم ادعای متعهد بودن وزارت نفت به نوسازی تجهیزات و زیرساخت‌ها، حادثه اخیر و حوادث پیشین از این نکته پرده برمی‌دارد که گویا اراده‌ای جدی در این زمینه وجود ندارد. سابقه حوادث مشابه در استان نشان می‌دهد که فاجعه مارون اتفاقی ناگهانی و غیرقابل‌پیش‌بینی نبود، بلکه حلقه‌ای دیگر از زنجیره بحران‌های مدیریت‌نشده نفتی در این منطقه است.
خوزستان، به‌عنوان مهم‌ترین تولیدکننده نفت ایران، هزاران کیلومتر خط لوله در دل شهرها، روستاها، رودخانه‌ها و مناطق حفاظت‌شده خود دارد؛ لوله‌هایی که بسیاری از آن‌ها فرسوده‌اند و هرازچندگاهی حادثه‌آفرین می‌شوند؛ از جمله در اسفند ۱۳۸۷ که نشت نفت به رود کرخه در نزدیکی روستای سن بهادر شوش، بیش از ۶۰ کیلومتر از این رودخانه را آلوده کرد. منطقه غیزانیه در اهواز نیز بارها درگیر نشت نفت شده است. شهریور ۱۳۹۵ نیز لوله‌های فرسوده در قلب اهواز و محدوده میدان فرودگاه دچار نشتی شدند و بحران دیگری را رقم زدند.
