نماینده رشت در مجلس شورای اسلامی از تشدید آلودگی دریای خزر خبر داد و گفت این آلودگی به ممنوعیت شنا در خزر منجر شده است.

جبار کوچک‌نژاد در شرایطی از بحران آلودگی دریای خزر سخن گفت که در سال‌های اخیر کارشناسان بارها درمورد ورود پساب‌های آلوده و افزایش سطح آلودگی میکروبی در این دریا هشدار داده‌اند.

کارشناسان حوزه محیط زیست بر این باورند که شدت آلودگی در زمان هجوم مسافران به سواحل دریای خزر افزایش می‌یابد و این امر در کنار گسترش آلودگی از سوی دیگر کشورها، وضعیت دریای خزر را وخیم‌تر کرده است.

همایون خوشروان، پژوهشگر مطالعات دریایی، شهریور ۱۴۰۳ گفته بود اکنون دو زون نسبتا مناسب، یک زون بسیار خطرناک و یک زون با درجه خطرآفرینی بالا در مازندران و گیلان مرکزی وجود دارد.

به گفته خوشروان، در شرایطی که توجه عمومی به تراز آبی خزر معطوف است، آنچه باید با آن توجه کرد میزان افزایش آلودگی آب این دریاست که کشورهای دیگر نیز در آن نقش دارند.

ورود آلودگی‌های نفتی از کشور آذربایجان به دریای خزر به‌حدی رسیده است که در برخی موارد با موج‌های فصول سرد به سمت ایران حرکت می‌کنند. این آلودگی‌ها نه‌تنها آب دریا، که ماسه‌های ساحلی را نیز آلوده می‌کنند و موجب نابودی گیاهان و جانوران ساحلی می‌شوند.

آلودگی سیاه در دریای خزر

به باور کارشناسان، مسئله خزر فقط به آلودگی نفتی محدود نیست. براساس بررسی‌های انجام‌شده در سواحل آستارا تا گمیشان، که شامل استان‌های گیلان، مازندران و گلستان است، آب بیش از ۱۰۰ رودخانه در دو قالب پیچان‌رود و رودخانه‌های گیسویی‌شکل وارد دریای خزر می‌شوند و از آب تمامی این رودخانه‌ها برای مصارف کشاورزی استفاده می‌شود. این امر به ورود سموم دفع آفات و کودهای شیمیایی به خزر منجر شده است و از عوامل مهم افزایش سطح آلودگی دریا است.

مسئله دیگری که فعالان محیط زیست طی سال‌های اخیر بارها مطرح کرده‌اند نبود شبکه فاضلاب در شهرهای شمالی و ساحلی خزر است. به باور این افراد، این کمبود موجب افزایش سطح ورود پساب‌های شهری و صنعتی به خزر شده است. این موضوع، همراه با رشد نرخ مسافران سواحل شمالی که گاه از ظرفیت پیش‌بینی‌شده فراتر می‌رود، سطح آلودگی آب‌های زیرزمینی و رودخانه‌های منتهی به خزر را به وضعیت بحرانی رسانده است.

در تعطیلات نوروزی اخیر، بار دیگر موضوع رهاسازی زباله در محدوده‌های رودخانه‌ای و مناطق ساحلی با اعتراض ساکنان شهرهای شمالی روبه‌رو شد. ساکنان این مناطق معتقدند که مسافران نوروزی به حفاظت از محیط زیست بی‌توجه‌اند.

نکته دیگری که باید در نظر داشت محل تخلیه زباله در برخی شهرهای ساحلی است. برای مثال، نزدیک‌ترین مکان به ساحل خزر به تخلیه زباله اختصاص یافته است و شیرابه زباله‌ها مستقیما وارد این بستر آبی ارزشمند می‌شود.

برای مثال، شهر کوچکی مانند سرخرود از توابع شهرستان محمودآباد، محل دفع زباله‌ای در کنار ساحل دریای خزر دارد و خود شهر محمودآباد نیز در یک‌متری ساحل محل دفع جداگانه‌ای دارد. بابلسر و سایر شهرها نیز در ساحل دریا یا نزدیکی رودخانه‌ها محل دفع زباله دارند که، در مجموع، این تمرکز زباله در نوار ساحلی، ورود شیرابه‌ها به آب دریا را افزایش می‌دهد.

مهم‌ترین پیامد این پدیده، افزایش نقاط دارای آلودگی میکروبی در مناطق شناگاه خزر است. در سال ۱۳۹۶ اعلام شده بود که استان مازندران به‌تنهایی ۱۵ شناگاه آلوده میکروبی دارد و به باور پزشکان، مسافران با شنا کردن در این مناطق دچار آسیب‌های پوستی و گوارشی می‌شوند.

نابودی گونه‌های جانوری خزر

نابودی گونه‌های جانوری خزر یکی دیگر از تبعات افزایش آلودگی‌ها است. داریوش یوسفی کبریا، استاد دانشگاه و کارشناس حوزه محیط زیست، می‌گوید که ورود سموم مختلف از طریق رودخانه‌ها به خزر، موجب تغییر سیستم‌های فیزیولوژیکی و کاهش تولیدمثل ماهیان خاویاری شده است.

به گفته او، مناطق ساحلی جمهوری آذربایجان به دلیل آلودگی نفتی، از نظر اقلیمی مناطق مرده محسوب می‌شوند، اما نباید فراموش کرد که به دلیل شیب بستر خزر، بخش مهمی از این آلودگی‌ها به سمت سواحل ایران حرکت می‌کنند.

لعبت تقوی، از متخصصان حوزه محیط زیست، نیز با تفکیک آلودگی‌های دریای خزر به دو دسته نفتی و ناشی از زباله، یادآور شد که ایران در آلودگی نفتی سهم ندارد، اما در زمینه دفع زباله سهم قابل توجهی دارد. به باور او، آلودگی‌های غیرنفتی ناشی از زه‌آب‌های کشاورزی، پساب‌های صنعتی و شهری و انباشت زباله در نوار ساحلی ایران، از مهم‌ترین منابع آلاینده خزر هستند. او تاکید کرد که آلاینده‌های خطرناکی مانند هیدروکربن‌های نفتی و فلزات سنگین در پساب‌های کشاورزی، سموم دفع آفات و کودهای شیمیایی وجود دارد.

تقوی نیز، مانند سایر کارشناسان، نبود شبکه فاضلاب را عامل اصلی تشدید بحران زیست‌محیطی خزر می‌داند و هشدار می‌دهد که در سواحل شمالی کشور فاضلاب به‌شکل خام وارد دریا می‌شود و آلودگی‌های میکروبی، شیمیایی و فیزیکی زیادی به وجود می‌آورد که حتی بر ظاهر دریا نیز تاثیرگذار است.

با در نظر گرفتن پدیده «تغلیظ زیستی»، که به معنای افزایش سطح آلودگی پس از ورود به بدن انسان است، باید توجه داشت که غلظت این آلودگی‌ها در بدن انسان ممکن است تا ۱۰ برابر مقدار اولیه افزایش یابد.

این محدوده آبی، که در محاصره پنج کشور قرار دارد، طی سالیان اخیر به حوضه آبریز فاضلاب بدل شده است. بنابر برخی پژوهش‌ها، دست‌کم ۲۷ نقطه میکروبی خطرناک در خزر شناسایی شده است.

برافراشتن پرچم سیاه آلودگی در خزر

محمدعلی یکتانیک، کارشناس محیط زیست، می‌گوید که پنج گونه ماهی استروژن یا ماهی خاویاری، که در زیست‌شناسی «فسیل زنده» شناخته می‌شوند، به‌دلیل آلودگی خزر در حال نابودی‌اند. این معضل همچنین به کاهش ۹۰ درصدی جمعیت فک خزری در چند دهه اخیر منجر شده و جمعیت ماهی کیلکا، که در کف هرم غذایی خزر قرار دارد، نیز تقریبا از بین رفته است.

به گفته یکتانیک، آلودگی‌های دریای خزر به وضعیتی رسیده است که در ۲۷ نقطه آن باید پرچم سیاه برافراشته شود تا هیچ‌کس به‌دلیل شدت آلودگی حتی دستش را به آب نزند.

اقدامات بین‌المللی کشورهای ساحلی خزر، مانند کنوانسیون حفاظت از محیط زیست دریای خزر نیز نتوانسته است از توسعه آلودگی جلوگیری کند، چراکه کشورهای عضو به مفاد این کنوانسیون پایبند نیستند.

ممنوعیت شنا در سواحل شمالی کشور به‌دلیل آلودگی در مقاطعی اجرایی شده، اما به‌مثابه راهکاری جدی پیگیری نشده است و همچنان مشخص نیست که اگر شنا در سواحل خزر در خرداد ۱۴۰۳ دارای خطرات پزشکی اعلام شده بود چرا در دیگر مقاطع از ورود مردم به همین مناطق آلوده جلوگیری نمی‌شود.

محدوده آبی شمال ایران اکنون در محاصره فاضلاب، زباله، بی‌توجهی مسئولان و ناکارآمدی سیاست‌های محیط زیستی قرار دارد و به باور برخی کارشناسان، شاید پیش از آنکه خزر به‌دلیل کاهش تراز آبی خشک شود، به سبب آلودگی‌های محیطی به نقطه مرگ برسد.