شامگاه شانزدهم شهریور ۱۴۰۴، آسمان ایران منظر یکی از تماشایی‌ترین رخدادهای نجومی سال خواهد بود، پدیده‌ای که در فرهنگ‌های مختلف با نام‌های گوناگونی چون ماه سرخ، ماه خونین و ماه شکارچی شناخته می‌شود. این رخداد همان ماه‌گرفتگی کامل است که در آن ماه به رنگ سرخ درمی‌آید و میلیون‌ها نفر در ایران و دیگر نقاط جهان می‌توانند آن را با چشم غیرمسلح مشاهده کنند.

ویژگی برجسته خسوف پیشِ رو کامل بودن چرخه گرفتگی و طولانی بودن زمان آن است. بر پایه گزارش موسسات نجومی ایران و جهان، این رویداد از ساعت ۱۸:۵۸ یکشنبه به وقت تهران با ورود ماه به نیم‌سایه زمین آغاز می‌شود و تا ساعت ۰۰:۲۵ بامداد روز دوشنبه ادامه خواهد داشت.

بخش اصلی و پرهیجان آن، یعنی گرفتگی کامل، راس ساعت ۲۱ آغاز می‌شود و حدود ۸۲ دقیقه ادامه دارد. این مرحله در ساعت ۲۲:۲۲ پایان می‌یابد. اوج این خسوف در ساعت ۲۱:۴۱ رقم می‌خورد؛ زمانی که ماه به عمیق‌ترین بخش سایه زمین می‌رسد و قرص آن به رنگ سرخ پررنگ درمی‌آید.

چرایی سرخ شدن ماه

از نگاه علمی، سرخ شدن ماه زمانی رخ می‌دهد که زمین میان خورشید و ماه قرار گیرد و سایه خود را بر سطح ماه بیاندازد. در این حالت، نور خورشید هنگام عبور از جو زمین دچار پراکندگی رایلی می‌شود؛ به این معنا که نور آبی به‌شدت پراکنده می‌شود و بخش قرمز طیف نوری به ماه می‌رسد. این همان فرایندی است که باعث سرخی خورشید در هنگام غروب می‌شود.

این پدیده در فرهنگ‌های گوناگون نیز معنا و اهمیت ویژه‌ای دارد. روایت‌های محلی و افسانه‌های مردمی، ماه سرخ را نشانه تغییرات سرنوشت یا حتی رخدادهای شوم دانسته‌اند. با این حال، به باور کارشناسان، مهم‌ترین جنبه خسوف کامل فرصت علمی آن برای مطالعه جو زمین و تغییرات اقلیمی است. رنگ دقیق ماه در زمان گرفتگی میزان آلودگی و ذرات معلق در جو را آشکار می‌کند و داده‌های ارزشمندی برای پژوهشگران فراهم می‌آورد.

براساس فهرست سازمان فضایی آمریکا (ناسا)، در طول قرن بیست‌ویکم، ۸۵ خسوف کامل رخ خواهد داد که بسیاری از آنها در ایران قابل مشاهده است. رخداد پیشِ رو دومین ماه‌گرفتگی کامل سال میلادی به شمار می‌رود و در شهرهای مختلف کشور، از تهران تا دیگر استان‌ها، قابل رصد خواهد بود.

دوره‌های زمانی و گستره جهانی پدیده ماه سرخ

ماه‌گرفتگی‌ها به طور میانگین چهار تا هفت بار در سال رخ می‌دهند، اما خسوف کامل با چرخه‌ای دیرتر تکرار می‌شود و معمولا هر دو تا سه سال یک بار اتفاق می‌افتد. در نجوم از پدیده‌ای به نام تتراد یاد می‌شود؛ مجموعه‌ای از چهار خسوف کامل که در بازه‌ای حدودا ۱۸ ماهه رخ می‌دهد. این چرخه‌ها، گاه پرتکرار و گاه کم‌تکرار، در گذر زمان الگوهای ویژه‌ای را شکل می‌دهند و برای منجمان اهمیت بسیار دارند.

رخداد شامگاه شانزدهم شهریور ۱۴۰۴ از این نظر متمایز است که زمان آن طولانی است. این ماه‌گرفتگی در بخش کامل حدود ۸۲ دقیقه ادامه خواهد یافت و از آغاز تا پایان نیم‌سایه، نزدیک به پنج ساعت طول خواهد کشید- عددی که آن را در زمره طولانی‌ترین گرفتگی‌های ماه در دوران معاصر قرار می‌دهد. ویژگی دیگر این رویداد وسعت دید گسترده آن برای مشاهده با چشم غیرمسلح است.

بنابر اعلام سازمان فضایی آمریکا (ناسا)، این خسوف ویژگی بی‌همتایی دارد که تا مدت‌ها مشابه آن تکرار نخواهد شد. هم‌راستایی سیارات و شرایط مداری خاص سبب شده است که حدود هفت میلیارد نفر در اطراف جهان بتوانند دست‌کم بخشی از آن را ببینند. براساس برآوردها، نزدیک به ۶۰ درصد جمعیت جهان شاهد گرفتگی کامل خواهند بود و اگر مشاهدات جزئی نیز در نظر گرفته شود، این رقم به ۸۷ درصد می‌رسد؛ آماری بی‌سابقه در تاریخ ثبت‌شده چنین پدیده‌هایی.

گستره جغرافیایی و روایت‌های فرهنگی

بهترین زاویه دید برای مشاهده کامل این خسوف در قاره‌های آسیا، استرالیا و آفریقا فراهم خواهد بود. در آسیا، کشورهایی چون ایران، هند، چین، ژاپن، کره و بیشتر کشورهای خاورمیانه بهترین موقعیت را دارند. در اروپا نیز بخش‌هایی از اسپانیا، ایسلند و شرق قاره، به‌ویژه روسیه، شرایط مناسبی خواهند داشت. کارشناسان ایرانی تاکید می‌کنند که تمامی مراحل این رخداد در شهرهای مختلف کشور قابل رصد خواهد بود.

ماه سرخ در سراسر جهان با افسانه‌ها و روایت‌های متنوعی همراه بوده است. بسیاری از فرهنگ‌ها آن را نشانه‌ای شوم یا هشداری ماورایی می‌دانند. در میان اینکاها، باور بر این بود که پلنگ جگوار ماه را می‌بلعید و برای رهایی آن، مردم با فریاد و ایجاد صدا تلاش می‌کردند ماه را نجات دهند. در ایران نیز داستان «ماه و پلنگ» به این پدیده نسبت داده می‌شود- روایتی که در آن سرخی ماه پلنگ را برای شکار وسوسه می‌کند. در چین باستان نیز خسوف کامل به هنگامی اطلاق می‌شود که اژدها ماه را در لحظه‌ای رازآلود می‌بلعد.

بازتاب فرهنگی و مذهبی ماه سرخ در ادیان و جوامع

در فرهنگ‌های شرقی، از دیرباز ماه سرخ نماد تحول و دگرگونی اجتماعی تعبیر می‌شد. روایت‌های محلی در ایران نیز این رخداد را نشانه وقوع رویدادهای بزرگ، تغییرات سیاسی یا حتی مرگ حاکمان می‌دانستند؛ برداشتی که امروز نیز در شبکه‌های اجتماعی بازتاب یافته است. بسیاری از کاربران ایرانی با الهام از همین باورها، خسوف شامگاه شانزدهم شهریور را نشانه تحولات سیاسی یا جنگ احتمالی میان ایران و اسرائیل قلمداد کرده‌اند.

پدیده ماه خونین در ادیان نیز جایگاه خاصی دارد. برخی شاخه‌های مسیحیت آن را از نشانه‌های آخرالزمان می‌دانند. در کتاب مکاشفه یوحنا به زمین‌لرزه، تاریک شدن خورشید و خونین شدن ماه اشاره شده است- نشانه‌هایی که در نگاه مسیحیان بنیادگرا بخشی از مهره‌های روایی پایان جهان محسوب می‌شوند. در سنت یهودی نیز این پدیده رخدادی مهم در سرنوشت قوم بنی‌اسرائیل به شمار می‌آید. در عهد عتیق، ماه سرخ نشانه «روز بزرگ خداوند» معرفی می‌شود که با تغییرات سرنوشت‌ساز همراه خواهد بود.

در متون دینی جهان اسلام نیز اشاره‌هایی به خسوف و ماه سرخ دیده می‌شود. بر پایه آیات سوره قیامت، بی‌نور شدن ماه از نشانه‌های هولناک روز رستاخیز است. این برداشت‌ها نشان می‌دهد که پدیده‌های نجومی نه‌تنها در باورهای بومی، که در سنت‌های دینی و الهیاتی نیز نقش داشته‌اند. در برخی فرهنگ‌ها نگاه به ماه سرخ ممنوع بوده و به‌نوعی عامل بدشگونی به شمار می‌آمده، در حالی‌که در دیدگاه‌های دیگر، این زمان لحظه‌ای مناسب برای دریافت «انرژی‌های کیهانی» تلقی می‌شده است.

اشتیاق کاربران ایرانی برای وقوع رخدادی بزرگ

بازتاب این رویداد در روزهای اخیر به‌ویژه در فضای مجازی ایران گسترده بوده است. در مطالب متعددی که در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده است، کاربران «ماه سرخ» را نشانه تغییرات بزرگ سیاسی یا حتی درگیری‌های تازه قلمداد کرده‌اند. کلیدواژه «ماه سرخ» در اینستاگرام و شبکه اجتماعی اکس با افزایش چشمگیر همراه شده و نشان‌دهنده هیجان عمومی به‌ویژه در میان جوانان ایرانی است.

با این حال، برای علاقه‌مندان به نجوم، ماه سرخ بیش از هر چیز فرصتی استثنایی برای رصد آسمان شب و مطالعه دقیق‌تر پدیده‌های کیهانی است. این دوگانه برداشت اسطوره‌ای و بهره‌برداری علمی بار دیگر نشان می‌دهد که چگونه یک رویداد طبیعی می‌تواند همزمان تخیل جمعی و پژوهش علمی را برانگیزد.