بیش از پنج ماه اعتراض سراسری در ایران که ابعاد آن در عرصه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران ادامه دارد، به اشکال مختلف صحنه سینمای ایران در داخل و خارج از ایران را تغییر داده است. یکی از مهم‌ترین تغییرات که به‌تدریج آشکار می‌شود، اهمیت یافتن جایگاه زنان سینماگر است که حالا فراتر از اعتراض با برداشتن حجاب، به چهره‌هایی شاخص در سطح بین‌المللی تبدیل شده‌اند.

جنبشی که با عنوان «زن، زندگی، آزادی» از پایان شهریور ۱۴۰۱ ایران را تکان داد، خیلی زود زنان سینماگر را با خود همراه کرد. آن‌ها با اعلام موضع حمایتی و برداشتن روسری از سر نشان دادند بیش از چهار دهه اجبار حجاب تا چه حد برایشان منفور است.

با بالا گرفتن اعتراض‌ها و افزایش آمار معترضان کشته‌شده به دست نیروهای امنیتی و نظامی، تعداد زنان سینماگر معترض هم بیشتر شد و روند برخورد با آن‌ها از ممنوع‌الخروج کردن به احضار و بازداشت رسید. در مرحله بعد، با اعدام چهار معترض بازداشت‌شده، باز هم سینماگران زن نسبت به همکارانشان واکنش بیشتری نشان دادند.

در خارج از ایران، بازیگرانی مانند گلشیفته فراهانی و نازنین بنیادی که بیشترین اعتراض‌ها را به شکل عملی به نمایش می‌گذاشتند، سرانجام به ائتلافی پیوستند که هدفش گذار از جمهوری اسلامی است و در نشست دانشگاه جرج تاون و در همراهی با شاهزاده رضا پهلوی، حامد اسماعیلیون و مسیح علی‌نژاد، رونمایی شد.

در واقع زنان سرشناس سینمای ایران از داخل تا خارج از ایران به روش‌های گوناگون و البته به شکل علنی، عبور خود از نظام حاکم بر ایران را به نمایش گذاشتند. اما فارغ از این جلوه بیرونی اجتماعی و سیاسی، در مناسبات صنعت سینمای ایران هم تغییراتی در حال وقوع بود.

جایگاه زنان از فجر تا برلیناله

در جریان برگزاری چهل‌ویکمین جشنواره فیلم فجر، هیچ بازیگر زن مشهوری حاضر نشد در نشست‌‌های رسانه‌ای فیلم‌های انتخاب‌شده در جشنواره شرکت کند. این تحریم آشکار در مراسم اختتامیه جشنواره هم به‌وضوح مشهود بود. حتی پردیس پورعابدینی، بازیگر نه چندان مشهوری که سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول زن این دوره را به دست آورد، در مصاحبه‌ای بعد از مراسم اختتامیه اعلام کرد از بردن این جایزه «هیچ» احساسی ندارد.

کمتر از یک هفته بعد از پایان جشنواره فجر که به محلی برای رویگردانی بدنه سینما از سینمای رسمی و حکومتی تبدیل شد، آغاز جشنواره فیلم برلین چالش بزرگ دیگری برای جمهوری اسلامی و دستگاه تبلیغاتی‌اش رقم زد. گلشیفته فراهانی به عنوان یکی از اعضای هیئت داوران مسابقه اصلی، از همان روز اول در نشست خبری هیئت داوران و فرش قرمز افتتاحیه جشنواره، صدای اعتراض ایرانیان را به گوش رسانه‌های دنیا رساند.

همراهی زنان سینماگر خارجی با او در قالب پوشیدن لباس با شعار «زن، زندگی، آزادی» در مراسم افتتاحیه و مخابره تصاویر آن‌ها هم در سراسر جهان جلوه‌گر شد. در نیمه اول این دوره از جشنواره برلین، نشستی ویژه درباره اعتراض‌های ایران برگزار شد و سپس گلشیفته فراهانی در کنار بازیگران مشهوری مانند کریستن استوارت‌ــ ستاره هالیوود که ریاست هیئت داوری برلیناله ۲۰۲۳ را بر عهده داردــ روی فرش قرمز بار دیگر شعار جنبش زنانه ایران را فریاد زدند.

البته برلیناله به عنوان یکی از سه جشنواره سینمایی مهم اروپا فقط محل اعتراض‌های شفاهی و نمادین سینماگران زن ایرانی نیست. به دنبال تصمیم برگزارکنندگان این جشنواره درباره ممنوعیت حضور فیلم‌ها و افراد وابسته به جمهوری اسلامی در این دوره، تعدادی از فیلم‌های ساخت سینماگران ایرانی مهاجر و در تبعید یا آثاری که به شکل زیرزمینی و مخفی در ایران تولید شده‌اند، در این جشنواره روی پرده رفتند.

نکته قابل توجه، حضور پررنگ سینماگران زن در همین فیلم‌های بلند، کوتاه و مستند است. حتی در بخش چشم‌انداز سینمای آلمان، نمایش مستندی از یک کارگردان آلمانی درباره ریحانه جباری، زن جوانی که در برابر حمله و تجاوز جنسی یک مقام امنیتی در مقام دفاع از خود برآمد و در نهایت با حکم قصاص سرنوشتش به چوبه دار گره خورد، بار دیگر وضعیت زنان تحت سیطره جمهوری اسلامی را یادآوری کرد.

سپیده فارسی، کارگردان فیلم «پری آبادان» که این اثرش افتتاحیه بخش پانوراما برلیناله بود، در قالب یک انیمیشن، روایتی جدید از جنگ هشت ساله ایران و عراق به نمایش گذاشت که دستگاه فرهنگی جمهوری اسلامی هرگز علاقه‌ای به دیدن آن نداشت. او در حاشیه جشنواره، از بایکوت سینمای حکومتی ایران در برلیناله حمایت کرد.

امیلی عاطف دیگر سینماگر ایرانی‌تبار حاضر در جشنواره برلین ۲۰۲۳ است که تصویرش در کاخ جشنواره را با شعار «زن،‌زندگی، آزادی» امضا کرد. حتی نیکی کریمی، بازیگر و کارگردان مشهور ایرانی که برای شرکت در دو برنامه جانبی به برلیناله رفته، ظاهر و پوششی برای مراسم رسمی برگزیده که دهن‌کجی آشکاری به حجاب اجباری است و در رسانه‌های اجتماعی موردتوجه قرار گرفته است.

سینماگران زن ایرانی، فراتر از محدودیت‌های دولتی

زر امیرابراهیمی دیگر چهره سرشناس حاضر در جشنوراه برلین است که چند ماه پیش با کسب جایزه بهترین بازیگر زن جشنواره کن، به دوران جدید حرفه‌ای خود وارد شد. این بازیگر از بهار امسال تا به حال، دیگر حامی مهم جنبش اعتراضی ایران بوده و به شکل هم‌زمان وزن و جایگاهش در سینمای جهان ارتقا یافته است.

فیلم «شیدا» با بازی او در دوره اخیر جشنواره فیلم ساندنس‌ــ مهم‌ترین رویداد سینمای مستقل آمریکاــ به نمایش درآمد و جایزه فیلم منتخب تماشاگران در بخش بین‌الملل را به دست آورد. در همین دوره، فیلم «نسخه ایرانی» به کارگردانی مریم کشاورز جایزه مخاطبان در بخش فیلم‌های درام آمریکایی را برد تا مشخص شود سینماگران زن ایرانی در دوران بعد از ظهور خیزش انقلابی ۱۴۰۱ تا چه حد در دنیا موردتوجه قرار می‌گیرند.

از سوی دیگر، زر امیرابراهیمی قرار است همراه با یک کارگردان اسرائیلی، به شکل مشترک، فیلمی درباره اعمال ممنوعیت چهار دهه‌ای رقابت ورزشکاران ایرانی با رقبای اسرائیلی را کارگردانی و خود یکی از نقش‌های مهم فیلم را بازی کند. این نخستین بار است که پروژه‌ای سینمایی با مشارکت کارگردانانی از ایران و اسرائیل ساخته می‌شود و نشانه‌ای دیگر از ایستادگی در برابر ایدئولوژی جمهوری اسلامی است که از داخل تا خارج از ایران محدودیت‌های طولانی برای ایرانیان وضع کرده است.

در حالی که وزیر ارشاد و رئیس سازمان سینمایی این وزارتخانه بعد از جشنواره فیلم فجر کوشیدند با جملاتی مبهم، سینماگران زن معترض به حجاب اجباری و وضعیت ایران را به حضور در فیلم‌ها و سریال‌های ایرانی دعوت کنند و بازی آن‌ها در فیلم‌های مجوزگرفته را نشانه «پشیمانی» آن‌ها از برداشتن روسری نشان دهند، استقبال بی‌سابقه معتبرترین رویدادهای سینمایی دنیا از ساخته‌های فیلمسازان زن یا آثاری درباره زنان ایرانی نشان می‌دهد که قواعد بازی تغییر کرده است.

این فیلم‌ها یا در خارج از ایران و بدون نظارت دولتی ساخته شده‌اند یا در داخل ایران به شکل زیرزمینی مقابل دوربین رفته‌اند و دستگاه سانسور جمهوری اسلامی را به چالش کشیده‌اند. کاوه مظاهری، کارگردان جوان ایرانی که اخیرا برای نمایش اعتراض خود به حکومت ایران جوایزش از جشنواره‌های دولتی را مقابل دوربین دور انداخت، مدتی پیش در اینستاگرام نوشت که مطلع شده چندین فیلم بلند و کوتاه در دوران بعد از اعتراض‌ها در داخل ایران بدون حجاب اجباری ساخته شده‌اند.

حتی اگر این فیلم‌ها را کارگردانان مرد ساخته باشند، بازیگران زن به این شهامت دست یافته‌اند که بدون حجاب اجباری مقابل دوربین قرار بگیرند و احتمال بازداشت یا هرنوع برخورد قضایی جمهوری اسلامی را به جان خریده‌اند. هرچند شجاعت سینماگرانی مانند مژگان ایلانلو، ترانه علیدوستی، کتایون ریاحی و هنگامه قاضیانی که بعد از برداشتن حجاب بازداشت و سپس آزاد شدند، نشان داد بازتاب گسترده داخلی و خارجی چنین اقدام‌هایی چنان گسترده است که دستگاه امنیتی دیگر نمی‌تواند صدای اعتراض زنان هنرمند را خاموش کند.

همان‌طور که حتی به اعتراف حامیان حکومت، رعایت حجاب در سطح جامعه ایران کاملا تغییر کرده و آن‌ها درباره پوشش زنان در بهار و تابستان پیش رو ابراز نگرانی می‌کنند، استفاده از حجاب اجباری در سینما به عنوان صحنه نمایش اقتدار فرهنگی جمهوری اسلامی هم بی‌اثر شده و سینمای مستقل و معترض ایران بعید است در زمینه نمایش چهره زن ایرانی به دوران قبل از ۲۵ شهریور ۱۴۰۱ بازگردد.