در سال نهم هجری، نزدیک به ۱۴۰۰ سال پیش، محمد بن عبدالله، پیامبر اسلام، از مدینه به سوی امپراتوری روم شرقی لشکر کشید؛ گرچه نمی‌دانست که این آخرین لشکرکشی نظامی عمرش است. این عملیات که «غزوه تبوک» نام گرفت هم تدافعی و هم تهاجمی بود. پیامبر اسلام در دوران کوتاه حکمرانی‌اش به موفقیتی عظیم رسیده بود: یک سال پیش زادگاهش، مکه، را بدون خونریزی فتح کرده و حالا هدفش قدرت‌های بزرگ زمان، ایران و روم بود که هر دو قبایل عرب بسیاری در اتحاد با خود داشتند و آماده بودند قدرت قریشی تازه را زمین بزنند. تاجران نبطی که برای فروش آرد و روغن به مدینه می‌آمدند اخباری شوم با خود می‌آورند؛ چندین هزار سرباز رومی از سرزمین شام به سوی جزیره العرب در حرکت بودند و محمد با ۴۰ هزار سرباز به مصافشان رفت.
در حدود ۳۰۰ کیلومتری شمال مدینه بود که پیامبر و سپاهیان در قریه کوچکی که زمانی پایتخت منطقه بود متوقف شدند و پیامبر برای مشخص کردن جهت قبله، استخوان‌هایی پیدا کرد و بر زمین گذاشت و سپاهیان پشت او صف کشیدند و مشغول نماز شدند. با وجود گذشت قریب به ۱۴ قرن، بقایای آن مسجد هنوز باقی است؛ «مسجد العظام» یا «مسجد استخوان» در مرکز شهر قدیمی العلا در شمال غربی عربستان سعودی قرار دارد، جایی که تا چند وقت پیش نامش در هیاهوی تاریخ گم شده بود.
سرزمین پهناور عربستان سعودی که بخش اعظم شبه‌جزیره موسوم به «جزیره العرب» را در برمی‌گیرد، بسیار تاریخی است؛ اما تفکر اسلامی حاکم بر عربستان سعودی، به‌خصوص پس از واقعه مسجدالحرام (سال ۱۹۷۹) باعث شد که سال‌ها توجه چندانی به این تاریخ نشود.
عکس از ایندیپندنت فارسی
در بیشتر دوران قرن بیستم، باستان‌شناسی بسیار اندکی در این کشور انجام شد و حتی یک مکان نیز در فهرست میراث جهانی یونسکو نداشت، اما این روند در قرن جاری تغییر کرد. رویکردهای اصلاح‌گرایانه از زمان ولیعهدی و سپس پادشاهی ملک عبدالله شروع شد. اولین مکان عربستان سعودی که در سال ۲۰۰۸ به فهرست میراث جهانی یونسکو اضافه شد، بقایای شگرف تمدن نبطی‌ها در اطراف شهر العلا بود؛ منطقه «مدائن صالح» یا «حجر» که قرن‌ها پیش از اسلام بناهایی بی‌نظیر در آن برپا شده بود.
در زمان شاهزاده محمد بن سلمان، ولیعهد کنونی، میل به رشد اقتصاد غیرنفتی و ایجاد تحولات فرهنگی باعث شد توجهی بی‌سابقه به گردشگری معطوف شود. تعداد موارد ثبت‌شده عربستان سعودی در فهرست میراث جهانی یونسکو اکنون به شش رسیده است که آخرین مورد آن نقاشی‌های هف هزار ساله در غارهای استان حجران است که سال گذشته به این فهرست اضافه شدند.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
برنامه‌های ریاض برای استان العلا اما بسیار فراتر از این حرف‌ها است. عربستان سعودی که می‌کوشد به یک قطب مهم فرهنگی، هنری و سرگرمی در منطقه و حتی فراسو بدل شود، العلا را در محور این برنامه‌ها قرار داد. «کمیسیون سلطنتی العلا» که در سال ۲۰۱۷ بنا شد تاکنون جشنواره‌های متعددی برگزار کرده است که پیش‌ازاین در موردشان نوشتیم. برقرار شدن پرواز مستقیم پاریس به العلا آخرین مرحله این روند است.
دوستداران تاریخ در العلا قطعا از سازه‌های شگرف نبطی‌ها در «مدائن الصالح» لذت خواهند برد. این سازه‌ها مشابه نمونه‌های موجود در پایتخت معروف نبطی‌ها، پترا، است که امروز مهم‌ترین جاذبه تاریخی اردن محسوب می‌شود. جاذبه دیگری که اخیرا به آن بیشتر توجه شده، شهر قدیمی العلا است: جایی که ریاض اکنون تلاش می‌کند آن را نیز به فهرست یونسکو اضافه کند.
مسجد «العظام» در میان کوچه‌های پر پیچ‌وخم همین شهر قرار گرفته است. عجیب است که شهر قدیمی «العلا» تا دهه ۱۹۸۰ سکنه داشت و می‌گویند آخرین بار در سال ۱۹۸۵ در مسجدهای آن نماز خوانده‌اند. این شهر البته در زمان پیامبر متروکه بود، اما از حدود قرن دوازدهم میلادی (زمان سلطه بنی‌هاشم بر سرزمین حجاز) تا سال ۱۹۸۰ برپا بود تا اینکه آخرین ساکنین آن به سوی شهرهای دیگر عربستان سعودی حرکت کردند. اما وقفه حیات در این شهر باستانی این بار ۴۰ سال بیشتر طول نکشید و در سال ۲۰۱۷ که «کمیسیون سلطنتی العلا» برپا شد، احیای این شهر نیز به‌سرعت در دستورکار قرار گرفت.
جالب این است که یک سال پیش از آن در یکی از مجلات گردشگری غربی از گردشگران معدودی می‌شنویم که به العلا سر زده‌اند. یکی از آن‌ها می‌نویسد: «امروز شهر العلا شهر ارواح است و دیگر کسی در آن زندگی نمی‌کند.»
دادان باستانی
العلای قدیمی اما اکنون ضمن حفظ چهارچوب قدیمی خود (که برای راه یافتن به فهرست یونسکو ضروری خواهد بود) جان گرفته است. بازدیدکنندگان علاوه بر مسجد العظام می‌توانند از دو مسجد الزاویه و حمد بن یونس و پنج میدان شهر نیز بازدید کنند. در یکی از این میدان‌ها «طنطوره» قرار گرفته است: همان ساعت آفتابی که نام جشنواره «زمستانی طنطوره» را از آن برداشته‌اند. جاذبه اصلی شهر کوچه پس‌کوچه‌های باریک آن با بیش از ۸۵۰ خانه خالی از سکنه است که بافت سنتی شگرفشان حفظ شده است. خانه‌ها همه به هم وصل‌اند و به نظر می‌رسد برای مقاومت در برابر اشغال احتمالی اینگونه ساخته شده‌اند.
عکس از ایندیپندنت فارسی
قدیمی‌ترین بنای شهر قلعه «موسی بن نصیر» نام دارد که به قرن ششم قبل از میلاد بازمی‌گردد و از بالای آن می‌توان تمام العلا را دید. برای کسانی که امکان سفر ندارند فرصت بازدید اینترنتی شهر هم فراهم شده است.
راهبردی بودن جایگاه العلا برای آشنایان به تاریخ مسلم است. پیامبر اسلام تنها کسی نبود که در راه شام در آنجا توقف کرد. این منطقه از قدیم در راه موسوم به «جاده عود» یا «راه کندر» قرار داشت که در آن صمغ کندر، مر مکی و سایر محصولات بین غرب و شرق جابجا می‌شدند. «العلا»، مثل خود مکه، نقش مهمی در وصل کردن دنیای مدیترانه به دنیای جزیره العرب و سرزمین‌های شرق‌تر مثل شبه‌قاره هند داشت. در سال‌های بعد، پیروان اسلام بارها مسیر برعکس سفر پیامبر را طی کردند تا العلا مهم‌ترین توقفگاه مسیر دمشق تا مکه باشد.
تاریخ این شهر اما به قرن‌ها پیش از اسلام بازمی‌گردد. به باور بسیاری از کارشناسان، العلا در واقع همان شهر «دادان» است که کتاب مقدس یهودیان و مسیحیان از آن سخن می‌گوید؛ مرکز تمدنی که در تاریخ عربی به پادشاهی «بنو لحیان» معروف است. پادشاهی لحیان (که در یونانی «لکینوئی» نام داشت) از قرن هفتم قبل از میلاد بر پا شد تا اینکه در سال ۲۴ قبل از میلاد به دست نبطی‌ها سقوط کرد و به خاک آن پادشاهی الحاق شد. العلا یا همان دادان باستان، در آن دوران مرکز قلمروی بنو لحیان بود که از شام تا یثرب را (که بعدها مدینه نام گرفت) شامل می‌شد و به همین دلیل خلیج عقبه نیز در آن روزگار «خلیج لحیان» نامیده می‌شد.
عکس از ایندیپندنت فارسی
در «کتاب اشعیا» که بخشی از عهد عتیق است و به نام پیامبر یهودی قرن هشتم قبل از میلاد نام‌گذاری شده است، می‌خوانیم: «آی ای کاروان‌های دادانیان که در عمق جزیره العرب اردو دارید، برای تشنگان آب بیاورید.» در دوران معاصر، کریستین مونتاگو داتی، شاعر و کاوشگر انگلیسی که در اواخر قرن نوزدهم از العلا گذشت در اثر دو جلدی خود «سفر در صحرای عربستان» که در سال ۱۸۸۸ منتشر شد به آن اشاره کرد. در اوایل قرن بیستم نیز دو کشیش فرانسوی از العلا عبور کردند و در سفرنامه‌هایشان از آن نوشتند.
راه‌آهن بی‌نظیر حجاز که امپراتوری عثمانی در دهه‌های نهایی خود به کمک آلمانی‌ها برپا کرده بود، هم در مدائن صالح (حجر) و هم در العلا ایستگاه داشت (نویسنده این خطوط هنگام بازدید از العلا در بهار ۲۰۲۰ از موزه‌ای که در ایستگاه مدائن بر پا شده بود، دیدار کرد.) قصه تلخ اینکه آن خط آهن بی‌نظیر به همراه امپراتوری عثمانی نابود شد و در دوران معاصر رفت‌وآمد در خاورمیانه سخت‌تر از همیشه و هر گوشه آن را تروریسم، جنگ و ناامنی فراگرفته است.
درهای شهر قدیم العلا اما حالا به روی بازدیدکنندگان گشوده شده است تا دیدار از دادان باستانی دوباره ممکن شود. بازارهای شهر دوباره پر از رهگذرانی است که از تمام دنیا می‌آیند. شاید بتوان امیدوار بود که روزی با گسترش صلح در منطقه راه‌آهن سریع‌السیر شرق نیز دوباره پا بگیرد و بتوان به همه جای این منطقه زیبا سفر کرد.
