یکی از مهم‌ترین بازارهای صنایع‌دستی ایران در خیابان نجات‌اللهی (ویلا) تهران فعال است؛ خیابانی محبوب گردشگران و کسانی که به دنبال خرید هدایای باارزش ایرانی‌‌اند، با انواع ظروف سفالی، فیروزه‌کوب، مسی و گلیم و قالیچه‌های دستباف نفیس که هنر دست هنرمندان سراسر ایران را به نمایش می‌گذارند؛ اما این روزها اوضاع کسب‌وکار مغازه‌های صنایع‌دستی خیابان ویلا هم به‌اندازه حال‌واحوال ایرانیان ناخوش است. کسادی بازار به حدی است که کسبه می‌گویند مغازه‌های همیشه شلوغ ویلا حالا در سراسر روز گاهی یک مشتری هم ندارند.
«وقتی نان برای خوردن گیر نمی‌آید، خرید صنایع‌دستی از خیابان ویلا شوخی تلخی است. شاید بهتر باشد برای مدتی این کسب‌وکار را جمع کنیم.» این گفته یکی از کسبه قدیمی این بازار است که اوضاع را چنین توصیف می‌کند: «گرانی تولیدات به حدی است که قیمت تمام‌شده برخی از کالاها از زیر یک میلیون تومان به چند میلیون تومان رسیده است. بشقاب‌های میناکاری شده که تا دو سال پیش حدود ۷۰۰ هزار تومان بودند، حالا در برخی نمونه‌ها و سایزها قیمتشان به نزدیک چهار میلیون تومان رسیده است؛ یا بشقاب‌های قلمزنی اصفهان که افزایش قیمتی ۲۰ برابری داشته‌اند. طبیعی است توان خرید مردم کاهش پیدا می‌کند. مسافر خارجی هم بسیار کم شده و در کل، بازار از رونق افتاده است.»
صنایع‌دستی زمانی از محصولات محبوب ساخت ایران در کشورهای اروپایی به شمار می‌رفت؛ اما به‌دلیل تحریم‌ها و شرایط سخت مبادلات بانکی، صادرات این کالاها هم به مرز تعطیلی رسیده و سبب شده است برخی از این صنایع‌دستی در کشورهای چین یا حتی تایوان کپی و جایگزین کالای اصیل ایرانی شوند.
از سوی دیگر، کاهش فروش بازار موجب شده است تا از میزان ورود هنرمندان جدید به این بازار کاسته هم شود و با پا به سن گذاشتن استادکاران قدیمی، خطر فراموش شدن برخی از شاخه‌های مهم هنری در صنایع‌دستی ایران از همیشه جدی‌تر باشد. فروشنده جوان و خوش‌ذوقی که لهجه اصفهانی دارد، در این خصوص می‌گوید: «تعطیلی کارگاه‌های محصولات میناکاری و منبت‌کاری جدی است. چون چرخه اقتصادی به حدی کاهش یافته که تداوم فعالیت کارگاه‌ها اصلا به‌صرفه نیست. در حوزه‌هایی مثل قلمزنی نیز در اصفهان، روزبه‌روز از تعداد استادان قدیمی کاسته می‌شود؛ چون این رشته‌ها نیازمند سالیان دراز شاگردی زیردست استادکاران قدیمی است اما هر روز کمتر از قبل شاگردان جدید به این بازار وارد می‌شوند. یکی از این استادان به من می‌گفت با چه رویی به جوانان بگویم بیایید سال‌ها چشم و دست و عمرتان را برای چیزی بگذارید که در نهایت، حتی بخشی از مخارجتان را هم تامین نمی‌کند؟»
خرداد ۹۹، فرهاد فلاح، مدیرکل حمایت از تولید صنایع‌دستی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی ایران، در گفت‌وگویی تاکید کرد: «بر اساس محاسبات وزارت میراث‌فرهنگی از استان‌های مختلف، کرونا حدود یک هزار و ۹۵۰ میلیارد تومان به تولید و فروش صنایع‌دستی در ایران خسارت زده است. بیش از ۶۰ هزار کارگاه انفرادی و جمعی تولید صنایع‌دستی در کشور شناسایی شده که در شرایط کرونا آسیب اقتصادی دیده‌اند.»
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
با این حال، همه‌گیری کرونا تنها یکی از عوامل این بحران است. همانطور که گفتیم، تداوم حیات هنرمندان، کارگاه‌ها و فعالان حوزه صنایع دستی به حضور گردشگران خارجی وابستگی مستقیم دارد؛ اما تحریم ایران و ناامن شدن سفر به این کشور برای گردشگران و مشکلات منطقه‌ای و سخت‌گیری‌های مذهبی باعث شده است ایران دیگر برای مسافران خارجی مقصدی جذاب نباشد.
مالک یکی از قدیمی‌ترین فروشگاه‌های صنایع‌دستی در خیابان ویلا می‌گوید: «در یک سال و نیم گذشته، میزان فروش ما به یک‌پنجم کاهش پیدا کرده؛ این وضع سبب شده است نزدیک ۵۰ درصد نیروهایمان را مرخص کنیم. با توجه به مشکلات پیش‌آمده از کرونا گرفته تا مشکلات اقتصادی و توقف ورود مسافران خارجی به کشور، واقعا گاهی فکر می‌کنم که اگر این ملک را بفروشم و پولش را در بانک بگذارم، منفعت اقتصادی‌اش به‌مراتب بیشتر است.»
به گزارش وزارت میراث فرهنگی و صنوف مرتبط، در یک سال گذشته میزان بیکاری در این حوزه به ۷۰ درصد رسیده است. اتفاقی که با گشتی ساده در خیابان ویلا هم می‌توان آن را به چشم دید. در این خیابان، مغازه‌هایی که یک سال است تعطیل شده یا تغییر کاربری داده‌اند، کم نیستند.
از دیگر مواردی که روی این بازار تاثیر داشته، بحران مالی در بخش‌های خصوصی و دولتی است. یکی از مشتریان دائم صنایع‌دستی بانک‌ها و موسسات تجاری و شرکت‌های بزرگ‌اند اما به گفته یکی از فروشندگان ظروف میناکاری و خاتم در خیابان ویلا، با شروع زمستان که زمان خرید ادارات و شرکت‌ها محسوب می‌شود، بازار با کاهش باورنکردنی معاملات مواجه است: «اصلا باورکردنی نیست. هرسال از اواسط آذر مدیران خرید و روابط‌عمومی شرکت‌ها، بانک‌ها و ادارات دولتی و خصوصی برای پیدا کردن کالاهایی که بنا بود به‌عنوان هدیه به مشتریان خود اهدا کنند، در این بازار مشغول گردش و فهرست کردن بودند اما امسال این میزان مراجعه بسیار کاهش داشته است. معدود شرکت‌هایی هم که برای خرید مراجعه می‌کنند، میزان خرید خود را به یک‌چهارم کاهش داده‌اند.»
این فعال صنف صنایع‌دستی توضیح می‌دهد: «یکی از بانک‌های دولتی که معمولا خریدی گسترده از ما داشت، امسال سقف خریدش را تا یک بیستم کاهش داده است. البته نباید از کاهش و تعطیلی نمایشگاه‌های بزرگ هم غافل شد. چون در نمایشگاه‌های تجاری که سالانه به تعداد بالا برگزار می‌شدند، تقدیم یادگاری به مشتریان معمول بود که کاهش این نمایشگاه‌ها هم میزان خرید شرکت‌ها و موسسات و کارخانه‌ها را کاهش داده است.»
ظروف فیروزه‌کوب جزو گران‌ترین کالاهای بازار صنایع دستی‌اند. در این بازار، یک سرویس سماور و قوری پنج پارچه فیروزه‌کوب از حدود ۲۷ میلیون تا ۳۲ میلیون تومان قیمت دارند. سنبل‌دان و گلدان بزرگ فیروزه‌کوب ۸۸ میلیون تومان و یک شیرینی‌خوری فیروزه‌کوب حدود ۳۰ تا ۳۵ میلیون تومان است. این وضعیت قیمتی بر ظروف خاتم و قلمزنی و میناکاری نیز حاکم است. قندان و شکلات‌خوری قلمزنی شده در یکی از مغازه‌ها ۲۷ میلیون تومان قیمت زده شده است. گلدان مسی قلمزنی اصفهان ۲۱ میلیون تومان و سنگاب قلمزنی شده هم ۱۵ میلیون تومان است. البته این کالاها در سایزهای مختلف و بسته به کار انواع استادان، گاهی تا ۳۰ درصد ارزان‌ترند. به‌طور مثال، سرویس هشت پارچه شربت‌خوری فیروزه‌کوب را هم در مدل ۹ میلیون تومانی می‌توانید بخرید و هم در مدل ۲۸ میلیون تومانی.
به گفته یکی از فروشندگان، «نام استادان و طرح کار بسیار اهمیت دارد. نام برخی استادان میناکاری و قلمزنی به‌تنهایی قیمت کالا را چندبرابر می‌کند. اکثر این استادان هم متعلق به مکتب اصفهان‌اند. هرچند متاسفانه ناآشنایی مردم با جزئیات تفاوت کار استادان باعث می‌شود تا برخی همکاران کالاهای بی‌اصالت و حتی چینی را به نام کاردست فلان استاد به فروش برسانند. این کارها باعث می‌شود وقتی پای سوغاتی در میان باشد و کالا از ایران خارج شود، متخصصان در آن طرف با کشف این تقلب به کالاهای ایران بدبین شوند. البته آن‌ها که برای افراد کاربلد خرید می‌کنند، معمولا از کار استادان شناخت کافی دارند؛ ولی مثل بازار آثار نقاشی، به گمان من باید راهکاری برای تایید صحت اصالت کالا در صنایع‌دستی نیز پدید بیاید.»
از دیگر کالاهایی که افزایش قیمت آن‌ها برای ایرانیان چشمگیر است، تابلوهای منبت و معرق‌کاری شده‌اند که تا همین چند سال پیش در خانه هر ایرانی دیده می‌شدند. این روزها خرید برخی از این تابوها از هشت تا ۴۰ میلیون تومان تمام می‌شود. یکی از نکاتی که در مورد این تابلوها مهم است، همان بحث اصالت است؛ چرا که به قول یکی از متخصصان خریدوفروش این اقلام در بازار، «این روزها اکثر این تابلوها را دستگاه‌های برش لیزر می‌سازند و دیگر از کار دست استادان خبری نیست. اگر هم باشد، چند ۱۰ میلیون قیمت خواهند داشت.»
بازار صنایع دستی خیابان ویلا خلاصه‌ای از تاریخ ایران است که برای لذت بردن از زیبایی‌هایش حتما نیاز نیست برای خرید به آنجا سر بزنیم. هرچند شاید تماشای ویترین چنین مغازه‌هایی برای آن‌ها که توان خرید ندارند، آزاردهنده باشد اما یکی از خریداران می‌گوید: «درست است که قیمت بسیاری از کالاهای این بازار بالا است اما در خیلی از مغازه‌ها می‌توان یادگاری‌هایی با قیمتی مناسب هم پیدا کرد. از کاشی‌های کوچک با طرح و تصویر نقاط مختلف ایران گرفته تا انگشتر و زیورآلاتی که می‌توانند از جنس نقره یا حتی بدلی باشند، اما از نظر طراحی به جواهرات قدیمی ایران شباهت دارند.»
این روزها شاید خیلی از مردم نتوانند برای خرید سوغاتی سراغ ظروف میناکاری بروند اما تنوع کالا در بازار صنایع دستی تهران به حدی است که دست خالی از مغازه‌های خیابان ویلا بیرون نخواهند رفت. ممکن است شما توان خرید تخته نرد خاتم‌کاری شش تا ۱۸ میلیون تومانی را نداشته باشید، اما حتما می‌توانید از میان انبوه صنایع‌دستی عرضه شده در این خیابان کالایی را انتخاب کنید که خرید آن به شما احساس رضایت ببخشد.
