در میان تمامی اتفاقات تلخی که این روزها در ایران رخ می‌دهد، قربانی ‌گرفتن وسیع کرونا از میان پیر و جوان و هنرمندان و اهل فرهنگ، وضعیت وخیم اقتصادی و خُرد شدن طبقه متوسط و ضعیف، زیر بار چنین هجوم و فسادِ فزاینده در دستگاه اداری و قضایی، شنیدن یک خبر خوش هم غنیمت است؛ این که بشنویم بنیاد محمود افشار جایزه سالانه خود را به محمدرضا باطنی، زبان‌شناس نامی داده است، چهره‌ای که در کارنامه کاری خود فعالیت‌های چندوجهی در زمینه گسترش زبان فارسی دارد و شاید حق او بود که پیش از این‌ها چنین جایزه‌ای را نصیب ببرد.

برابر آن چه که در تارنمای بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار آمده است، قرار بود این جایزه روز ۱۸ مهر و طی مراسمی عمومی در باغ مصفای این بنیاد در منطقه شمال تهران اهدا شود اما شیوع کرونا سبب شد تا خانم دکتر ژاله آموزگار و محمدافشین وفایی به نمایندگی از بنیاد، جوایز این نهاد را که شامل قالیچه‌ای ابریشمی اثر هنرمندان نائینی و آراسته با نام دکتر باطنی و لوح تقدیر و پایزه‌ای (سکه) که چهره واقف و نشان موقوفات بر آن نقش بسته، در منزل دکتر باطنی به او اهدا کنند.

این بیست ‌ و‌هفتمین باری است که این جایزه به پاس تلاش‌های یک فرد در «تعمیم زبان فارسی و تحکیم وحدت ملی و ترویج و اعتلای زبان فارسی و فرهنگ ایرانی» اعطا می‌شود.

در دوره‌های گذشته فرهنگ‌مردانی چون منوچهر ستوده، عبدالحسین زرین‌کوب، بدرالزمان قریب، برت فراگنر، آنجلو پیه‌مونتسه، ژیلبر لازار و شاعران بزرگی مانند فریدون مشیری و هوشنگ ابتهاج این جایزه را برده‌اند.

زندگی از صفر تا استادی دانشگاه

دکتر محمدرضا باطنی سال ۱۳۱۳ در اصفهان متولد شد. زندگی او در دوران کودکی و نوجوانی با سختی و در مشقت و فقر تمام گذشت. پدرش را در همان سنین کودکی از دست داد و مجبور شد روزها کار کند و شب‌ها درس بخواند تا بتواند از عهده تامین مخارج زندگی خانواده و مادرش برآید.

اما سخت‌کوشی‌ او سبب می‌شود تا به عنوان دانش‌آموز ممتاز بورسیه بگیرد و به ادامه تحصیل در انگلیس بپردازد. آن گونه که سیروس علی‌نژاد در گفت‌وگوی بلندی با او بیان کرده است: «مردی خودساخته که زندگی‌اش از پایین‌ترین سطح جامعه و در یکی از محلات فقیرنشین اصفهان شروع شد و تا مقام استاد نامدار بزرگ‌ترین دانشگاه ایران ارتقا یافت.»

او سال ۱۳۳۶ دانشجوی سال اول زبان انگلیسی دانش‌سرای عالی شد و سال ۱۳۳۹ لیسانس زبان انگلیسی را کسب کرد. به موجب قانون آن سال‌ها کسانی که شاگرد اول می‌شدند، امکان ادامه تحصیل در خارج از کشور برایشان فراهم می‌شد. باطنی جوان از این امکان استفاده کرد و در انگلستان و در دانشگاه لیدز (Leeds) ادامه تحصیل داد و موفق به دریافت «دیپلم بعد از لیسانس با درجه ممتاز» و همچنین در سال بعد موفق به دریافت درجه فوق لیسانس (M. A) در زبان‌شناسی با گرایش ادبیات از همان دانشگاه شد.

جدای از وجه ترجمه و تالیفی آثار دکتر باطنی در حوزه‌های زبانشناسی و روانشناسی، باید از او به عنوان یک مقاله‌نویس برجسته هم یاد کرد. دکتر باطنی از سال‌های قبل از انقلاب که با روزنامه آیندگان همکاری می‌کرد و مطلب و یادداشت و مقاله می‌نوشت، تا سال‌های پس از انقلاب که از نویسندگان ثابت مجلاتی چون آدینه و جامعه سالم بود، بعدها نیز نگارش مقالاتش را در نشریه بخارا ادامه داد.

از جمله مهم‌ترین مقالات او نقدی بود که در آدینه شماره ۲۴ (خرداد ۱۳۶۷) بر کتاب «غلط ننویسیم» دکتر ابوالحسن نجفی نوشت. این مقاله که با عنوان «اجازه بدهید غلط بنویسیم» منتشر شد، نقدی علمی و کارشناسانه به آن کتاب بود و بحث و جدل‌های بسیاری را در محافل ادبی و زبان‌شناسی در انداخت.

آن گونه که آقای باطنی در نشست ۲۴ فروردین کتاب‌فروشی آینده که به همت علی دهباشی برگزار شد، اشاره کرده است، درصدد برگردان رمانی است تا در این زمینه هم طبع‌آزمایی کند.

جدای از کتاب‌هایی که دکتر باطنی خود نوشت و ترجمه کرد، یک ویژه‌نامه نشریه بخارا درباره او و نیز کتاب «با مهر» نیز درباره او منتشر شده است. کتاب یادشده جشن‌نامه‌ای است ۵۰۰ صفحه‌ای که سه گفت‌وگوی بلند با دکتر باطنی درباره زندگی، آراء و اندیشه‌های او را در برمی‌گیرد و در کنار آن تمامی مقالات این کتاب به نوعی مرتبط با دکتر باطنی و یا پژوهش‌های زبان‌شناسانه او است.

۲۰ کتاب تالیف و ترجمه؛ حاصل یک عمر تلاش فرهنگی

در کارنامه فرهنگی دکتر باطنی سه دسته کتاب در قالب‌های ترجمه و تالیف به چشم می‌آید.

هفت کتاب تالیفی و دو کتاب ترجمه در زمینه زبان‌شناسی که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به «زبان و تفکر» و «پیرامون زبان و زبان‌شناسی» اشاره کرد. همچنین باید از کتاب مهم دیگر او در این زمینه یاد کرد که نزدیک به ۵۰ سال در تمام مراکز دانشگاهی تدریس می‌شود؛ کتاب «توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی» که تاکنون نزدیک به ۳۵ بار تجدید چاپ شده است.

ترجمه شش کتاب در زمینه‌های غیرزبان‌شناسی که تمرکز عمده آن‌ها بر فلسفه و روان‌شناسی ذهن است و به نوعی با کنش‌های زبانی ارتباط دارد، از دیگر تلاش‌های دکتر باطنی به شمار می‌رود. از اولین کتاب‌هایی که او به فارسی برگرداند، «درآمدی بر فلسفه» اثر بوخنسکی است؛ اثری کم حجم که فلسفه را به زبانی ساده اما اثرگذار برای مخاطب مبتدی توضیح می‌دهد. در همین حوزه می‌توان به انتشار «واژه‌نامه روان‌شناسی» هم اشاره کرد که با همراهی دکتر براهنی و جمعی دیگر این کتاب را به سرانجام رساندند.

تحول در انتشار فرهنگ‌های دوزبانه

از جمله مهم‌ترین فعالیت‌های دکتر باطنی، انتشار فرهنگ انگلیسی فارسی پویا است. فرهنگی که ویراست چهارم آن در سال ۱۳۹۶ در ۱۹۳۰ صفحه از سوی انتشارات فرهنگ معاصر به بازار کتاب راه یافت.

پایه‌های انتشار این فرهنگ کاربردی و دقیق در سال ۱۳۶۴ نهاده شد. زمانی که انتشارات فرهنگ معاصر به عنوان یک ناشر تخصصی در کتاب‌های مرجع، به صرافت افتاد تا کاری گروهی و سازمان‌یافته را برای فرهنگ‌های انگلیسی و فارسی آغاز کند. دکتر محمدرضا باطنی که از دانشگاه اخراج شد و عملا کار خاصی جز ترجمه یا تالیف کتاب نداشت، بهترین گزینه بود تا به دور از جار و جنجال‌های مرسوم، گروهی کوچک و کارآمد را شکل دهد برای آغاز یک پروژه نسبتا بزرگ و البته اثر گذار.

در واقع ایده اولیه این فرهنگ ایجاد یک بانک اطلاعات از تمامی لغت‌های انگلیسی و معادل‌های آن در حوزه‌های تخصصی و عمومی بود. این بانک اطلاعات در نهایت و با مساعی دکتر باطنی و تیم زیرنظرش و نیز پشتیبانی انتشارات فرهنگ معاصر تشکیل شد که حاصل آن انتشار برخی فرهنگ‌های تخصصی‌تر بود. ناشر در مقدمه ویرایش آخر فرهنگ پویا آورده است: «در سال‌های میانی انتشار ویراست سوم و ویراست چهارم، مجموعه‌ای از فرهنگ‌های تخصصی‌تر انگلیسی به فارسی و نیز یک فرهنگ فارسی به انگلیسی (مجموعا نه عنوان)، با بهره‌گیری از بانک اطلاعاتی پویا تالیف و به جامعه فرهنگی کشور عرضه گردیده است.» (فرهنگ پویا ویراست چهارم-ص ۸)

نخستین ویراست این فرهنگ در سال۱۳۷۱ با حدود سی هزار مدخل پس از هفت سال کار و پژوهش منتشر شد. ویراست دوم آن با اصلاحات و افزوده‌های فراوان در سال ۱۳۷۶ با حدود چهل و پنج هزار مدخل منتشر شد، ویراست سوم آن در سال ۱۳۸۵ با ویژگی‌های فراوانی با عنوان «فرهنگ انگلیسی – فارسی پویا» منتشر شد و ۱۱ سال بعد ویراست چهارم آن به بازار آمد.

ویژگی مهم این فرهنگ که جایزه کتاب سال را نیز از آن ناشر و مولف و مجموعه زیر نظرش کرد، همانا بهره‌گیری از گروه زبان‌شناسان باتجربه و جوان برای چنین کاری است.

کتاب دکتر باطنی اثری کاربردی است که تقریبا کمتر مترجم یا زبان‌آموزی است که بی‌نیاز از آن باشد. این کتاب به دلیل معادل‌های دقیقی که برای بسیاری از کلمات و واژه‌های انگلیسی در نظر گرفته است، اثری درخور اعتنا در ارتقای فهم مترجمان و زبان‌آموزان از برگردان فارسی عبارت‌ها و واژگان است.

در مجموعه فرهنگ‌های پویا قرار بود فرهنگی فارسی به انگلیسی هم منتشر شود، فرهنگی که به گفته ناشر هزینه بالایی نیز برای آن انجام شده بود، اما شرایط ناپایدار اقتصادی و نیز سرقت‌های فرهنگی از این گونه آثار در فضای مجازی سبب شد تا آن پروژه به رغم تلاش‌ها و هزینه‌های بسیاری که شده بود، متوقف شود.

اما از آن بانک اصلی، واژگان فرهنگی منتشر شد که برخی از کاستی‌های فرهنگ فارسی به انگلیسی را می‌تواند جبران کند. این کتاب عنوان «فرهنگ اصطلاحات و عبارات رایج فارسی» را بر خود دارد و به دلیل ابتکاراتی که در تدوین و پژوهش آن به کار رفت، جایزه کتاب سال ۱۳۹۳ را از آن دکتر باطنی کرد. در این فرهنگ بیش از شش هزار مدخل از اصطلاحات و عبارات زبان فارسی به همراه معادل یا معادل‌هایشان در زبان انگلیسی ارائه شده است.

شاید تقدیر این بود که او از دانشگاه اخراج شود و در بخش خصوصی به سمت سرپرستی و تدوین کتاب‌های مرجعی سوق داده شود تا از برکات آن عموم جامعه ایران بهره‌مند شوند.