یکی از بحث‌های اساسی در فضای سیاسی افغانستان امروز برداشت نادرست از مفهوم «حکومت فراگیر» است. بسیاری از افراد در راس قدرت و به‌ویژه سران طالبان، حکومت فراگیر را با «حکومت ائتلافی» یکسان فرض می‌کنند؛ گویی منظور از آن تنها تخصص چند مسند سیاسی در کابینه به افرادی غیر از گروه خودشان است. در حالی که این برداشت ساده‌سازی خطرناکی است که می‌تواند مسیر هرگونه راه‌حل سیاسی بحران را مسدود کند.
برای عبور از وضعیت پیچیده و چندلایه افغانستان، لازم است مفهوم حکومت فراگیر دقیق، علمی و بر اساس تجربه‌های جهانی تعریف شود. این مقاله می‌کوشد تفاوت حکومت فراگیر و حکومت ائتلافی را روشن کند و برای گذار از بحران تا رسیدن به حکومت منتخب یک نقشه‌راه واقع‌گرایانه ارائه دهد.
حکومت فراگیر چیست؟
حکومت فراگیر یک نظام موقت، غیرایدئولوژیک و مبتنی بر مدیریت بحران است که در کشورهای گرفتار جنگ، چنددستگی و ازهم‌گسیختگی شکل می‌گیرد. حکومت فراگیر نه یک اندیشه سیاسی است، نه یک مدل حکمرانی دائمی، بلکه ابزاری برای عبور یک جامعه از بحران به سمت ثبات، قانون اساسی مشروع و انتخابات آزاد است.
خصوصیات بنیادی حکومت فراگیر
۱- موقتی و هدف آن رسیدن به حکومت منتخب مردم است
۲- ایدئولوژی ندارد و به هیچ مکتب فکری خاص متعهد نیست
۳- واقعا همه‌شمول است؛ یعنی همه گروه‌های تاثیرگذار‌ــ حتی مخالفان‌ــ در تصمیم‌گیری سهیم‌اند
۴- وظیفه اصلی آن حل بحران و آماده‌سازی بستر انتخابات است
۵- هدفش توزیع قدرت نیست، بلکه رفع انحصار قدرت است
به همین دلیل حکومت فراگیر در شرایط عادی شکل نمی‌گیرد، بلکه فقط در وضعیت‌های بحرانی مانند افغانستان معنا پیدا می‌کند.
حکومت ائتلافی چیست و چرا با حکومت فراگیر تفاوت دارد؟
حکومت ائتلافی یک مدل کاملا عادی و پارلمانی در دموکراسی‌ها است. در کشورهایی مانند آلمان، هندوستان یا هلند، احزاب سیاسی برای تشکیل دولت با هم ائتلاف می‌کنند، چون هیچ حزبی اکثریت مطلق ندارد. بنای حکومت فراگیر موقت و بحران‌محور، بی‌طرف و غیرایدئولوژیک شامل همه گروه‌های قومی، سیاسی، مدنی، زنان و جوانان است. در حالی که حکومت ائتلافی دائمی، پارلمانی، سیاسی و حزبی است. چند حزب سیاسی برای اداره کشور یک ائتلاف را تشکیل می دهند و محصول رقابت دموکراتیک است.
بنابراین حکومت فراگیر هرگز به معنای «شراکت چند رهبر در وزارتخانه‌ها» نیست، بلکه یک مرحله تاریخی برای عبور از خطر فروپاشی است.
چرا حکومت فراگیر برای افغانستان یک ضرورت ملی است؟
افغانستان به دلایل زیر، در یک وضعیت «گذار از بحران» کلاسیک قرار دارد:
• انحصار کامل قدرت در دست یک گروه
• بی‌اعتمادی عمیق میان اقوام و جریان‌ها
• خروج نخبگان و فرار سرمایه
• انقطاع نظام قانونی
• نبود مشروعیت بین‌المللی
• فروپاشی اقتصادی و حکومت‌داری
در چنین وضعیتی هیچ گروهی‌ــ از جمله طالبان‌ــ نمی‌تواند به‌تنهایی یک ساختار پایدار بسازد. در نتیجه حکومت فراگیر برای افغانستان نه انتخابی سیاسی، بلکه یک ضرورت برای بقا است.
مراحل تشکیل حکومت فراگیر در افغانستان
بر اساس تجربه کشورهای موفق، یک حکومت فراگیر واقعی از هفت مرحله اصولی عبور می‌کند:
مرحله اول: توافق حداقلی ملی
در این مرحله، گروه‌های موثر کشور باید بر سه اصل توافق کنند:
۱- جنگ راه‌حل نیست
۲- انحصار قدرت پذیرفتنی نیست
۳- هدف نهایی انتخابات آزاد و حکومت منتخب است
بدون این سه اصل، هر نوع بحث سیاسی بی‌معنا خواهد بود.
مرحله دوم: تشکیل «شورای انتقال ملی»
این شورا باید فراگیر باشد و در آن طالبان، احزاب سیاسی، نمایندگان اقوام، جامعه مدنی و فرهنگی، زنان، جوانان و نخبگان مستقل حضور داشته باشند. این شورا نخست‌وزیر یا رئیس موقت قوه مجریه را انتخاب می‌کند.
مرحله سوم: دولت موقت فراگیر
این دولت وظیفه‌اش اداره روزمره حکومت نیست، بلکه هدف آن باز کردن فضای سیاسی، آزادسازی رسانه‌ها، اصلاح قانون انتخابات، تضمین مشارکت همه گروه‌ها و آماده‌سازی قانون اساسی است.
دولت موقت باید کاملا بی‌طرف باشد و از هرگونه جهت‌گیری ایدئولوژیک پرهیز کند.
مرحله چهارم: بی‌طرف‌سازی و اصلاح نیروهای امنیتی
بدون این مرحله، هیچ روند سیاسی موفقیت نمی‌یابد. با توقف عملیات نظامی، اصلاح ساختارهای امنیتی، مشارکت همه گروه‌ها در نیروهای امنیتی، نظارت دو یا سه‌جانبه، اعتماد ملی بازسازی می‌شود.
مرحله پنجم: تدوین قانون اساسی جدید
یک مجلس موسسان یا هیئت تدوین قانون اساسی باید همه‌شمول باشد، حقوق اقلیت‌ها را تضمین کند، نوع حکومت (پارلمانی/ریاستی) را مشخص کند و نظام عدالت‌محور و بی‌طرف را تعریف کند.
قانون اساسی جدید پایه مشروعیت حکومت بعدی خواهد بود.
مرحله ششم: برگزاری انتخابات آزاد
این انتخابات باید امن، شفاف، تحت نظارت ملی و بین‌المللی و پذیرفته‌شده برای همه گروه‌ها باشد.
مرحله هفتم: انتقال مسالمت‌آمیز قدرت
حکومت فراگیر پس از انتخابات خاتمه می‌یابد و قدرت به حکومت منتخب مردم منتقل می‌شود.
سوءبرداشت طالبان از حکومت فراگیر
مشکل اصلی اینجا است که در نگاه طالبان حکومت فراگیر به معنای دادن چند وزارتخانه و شریک کردن چند چهره سیاسی در قدرت و افزودن چند «مشاور» به ساختار موجود است. در حالی که حکومت فراگیر یک نظام بی‌طرف انتقالی است، نه یک تقسیم‌نامه کرسی‌ها.
در حکومت فراگیر، قواعد بازی هم تغییر می‌کند، نه فقط افراد داخل کابینه.
به طور خلاصه حکومت فراگیر محصول بحران است، نه محصول رقابت سیاسی، موقت است، نه دائمی، نقشه‌راهش گذار است، نه ائتلاف، همه‌شمول است، نه بخشی‌شمول و هدفش انتخابات آزاد است، نه توزیع مناصب وزارت.
اگر افغانستان بخواهد از چرخه بی‌ثباتی بیرون بیاید، تنها راه واقع‌بینانه و آزموده‌شده، حکومت فراگیر انتقالی است؛ حکومتی که راه را برای حکومت منتخب مردم باز می‌کند.
