در فرهنگ کهن ایران‌زمین که رخدادهای طبیعی با روایت‌ها و نیروهای مینوی در هم آمیخته بودند، جشن‌هایی شکل گرفتند که هر یک بازتابی از باورهای عمیق مردمان این سرزمین در ستایش نور، آب، آتش و دیگر نیروهای ایزدی بودند.
«جشن انار» نیز که موعد برگزاری آن در فصل پاییز است، در ایران پیشینه‌ای دیرینه دارد و بخش ماندگاری از همین میراث کهن است. در فرهنگ ایرانی، انار فقط یک میوه یا محصول کشاورزی پاییزی نیست، بلکه نمادی از زندگی، باروری، فراوانی و پایداری طبیعت است.
حضور پررنگ انار در اساطیر ایران از پیوند آن با آناهیتا، ایزدبانوی آب‌ها و باروری، تا نقش آن در آیین‌های زایش و پاکی سبب شده است که جشن انار به مثابه آیینی برای ستایش زندگی و چرخه پیوسته آفرینش باشد.
جشن انار امروز نیز در شهرها و روستاهای مختلف ایران از اورامان کردستان تا ساوه، نطنز و نی‌ریز، برگزار می‌شود و جلوه‌ای زنده از پیوند دیرینه مردم با طبیعت و اساطیر ایرانی است. این گزارش به بررسی خاستگاه و گستره برگزاری این جشن در ایران می‌پردازد و نشان می‌دهد که چگونه یک میوه اساطیری می‌تواند حافظه جمعی یک ملت را در خود نگاه دارد و نسل به نسل منتقل کند.
نماد باروری، زایش و فراوانی
بسیاری از ما بارها این جمله را از پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌هایمان شنیده‌ایم که «انار میوه بهشتی است». این باور که تا حدودی با مفاهیم دینی اسلامی آمیخته است، در واقع پیشینه‌ای کهن‌تر دارد و ردپای آن را می‌توان در اساطیر این سرزمین جست‌وجو کرد.
در متون اوستایی، انار به‌عنوان نماد باروری، زایش و فراوانی معرفی شده و استفاده از آن در جشن‌هایی مانند ازدواج، نشان‌دهنده پیوند این میوه با تداوم نسل، نعمت و سرزندگی است.
برخی پژوهش‌های نمادشناسی در فرهنگ ایران باستان، حاکی از آن است که انار به دلیل پوست سخت و دانههای سرخ و فراوان، نشانه‌ای از فراوانی، حیات و پایداری روح بوده است. در برخی تفسیرها نیز این میوه به دلیل همین ویژگی‌ها با آیین‌های گذار و باورهای مربوط به پیوند میان جهان زندگان و مردگان پیوند خورده بود و جایگاهی نمادین داشت.
در اساطیر ایرانی، انار با ایزدبانوان و نیروهای زنانه نیز ارتباطی عمیق دارد. پژوهش‌هایی مانند «نمادهای آناهیتا در هنر ساسانی» نشان می‌دهد که انار غالبا در کنار ایزدبانوی آب و باروری وجود داشت. جالب اینکه جشن باستانی «آبانگان» که موعد برگزاری آن نیز آبان‌روز از ماه آبان است، با فصل پاییز پیوند دارد و در ستایش ایزدبانوی آناهیتا (بانوی آب‌ها) برگزار می‌شود.
در نقش‌برجسته‌ای از داریوش بزرگ در تخت جمشید، شاه هخامنشی گلی در دست دارد که برخی پژوهشگران آن را «گلنار ایرانی» یا همان گل انار می‌دانند. این سنگ‌نگاره که «خزانه» نام دارد، تصویر داریوش بزرگ را در حال پذیرفتن نمایندگان از همه سرزمین‌های تابع ایران برای حضور در جشن‌های صلح و دوستی نشان می‌دهد و نمادی از دوستی است.
حکیم فردوسی نیز در شاهنامه در بخش داستان سیاوش چنین روایت می‌کند که با ریختن خون سیاوش، «گیاهی برآمد همانگه ز خون» كه آن را گیاه سیاوشان یا «خون سیاوشان» خواندند. در برهان قاطع آمده است که در بیستون درخت اناری روییده بود كه آن را «انار فرهاد» می‌نامیدند، چون وقتی فرهاد از شنیدن خبر مرگ شیرین تیشه بر سر زد، دست تیشه كه از چوب انار بود، بر زمین افتاد و در خون فروریخته فرهاد بر خاک رویید.
یکی از بهترین مدارک نقش‌مایه انار در ایران مربوط مجموعه یافت‌شده در گورستان دوره آهن مارلیک در رودبار گیلان است. در این گورستان که مربوط به اواخر هزاره دوم پیش از میلاد است، مجموعه‌ای از زیورآلات با تزییناتی به شکل انار از جمله گردنبند، گوشواره و چند زنگوله فلزی انارشکل به دست آمده است که به عنوان هدایای تدفینی کنار اجساد گذاشته شده بودند.
متون پهلوی نیز نشان می‌دهد که انار نه‌تنها در مناسک باروری که در آیین‌های کیهانی نیز نقش داشت و دانههای ریز و منسجم آن نظم آفرینش و برکت زمین را بازتاب می‌داد. رنگ سرخ و درخشان انار هم در سنت ادبی و فرهنگی ایرانی، نمادی از عشق، زیبایی و شور زندگی بود. ترکیب این ویژگی‌ها انار را به یکی از پرمعناترین نمادهای فرهنگ ایران باستان تبدیل کرده بود؛ میوه‌ای که هم در جهان اسطوره و هم در زندگی روزمره ایرانیان، حضور و معنایی عمیق داشت و دارد.
جشن انار از اورامانات تا ساوه
جشن انار در ایران آیینی کهن برای پاسداشت فصل رسیدن انار، برکت زمین و چرخه باروری طبیعت است. این جشن که ریشه‌های آن به آیین‌های کشاورزی و سنت‌های زرتشتی بازمی‌گردد، هنوز در بسیاری از نقاط ایران زنده است و با آداب محلی، موسیقی، خوراکی‌های سنتی و مراسم نمادین برگزار می‌شود.
پژوهش‌های تاریخی چنین نشان می‌دهد که خاستگاه اصلی برگزاری جشن انار منطقه اورامان در کردستان است؛ جایی که درخت انار نزد مردم احترام ویژه‌ای دارد و نوبرانه انار فرصتی نیکو برای برگزاری جشن شکرگزاری و طلب برکت است.
با این حال، جشن انار در دیگر مناطق ایران نیز برگزار می‌شود و هر منطقه برای برگزاری این جشن، آداب و رسوم ویژه خود را دارد. از مهم‌ترین شهرها و نواحی برگزارکننده می‌توان به ساوه، نطنز، بادرود، نی‌ریز، تفت، بجستان، فردوس، ساوجبلاغ، کوهدشت، فیروزکوه و دماوند اشاره کرد. در برخی مناطق گیلان، مازندران و کرمان نیز جشن‌های کوچک‌تر برگزار می‌شود. با وجود تفاوت‌های ظاهری در برگزاری مراسم، روح اصلی این آیین ستایش برکت، زندگی و فراوانی است.
آغاز جشن معمولا با چیدن نخستین انار رسیده انجام می‌شود. باغدار یا بزرگ خانواده این انار را با احترام می‌چیند و معتقد است برکت سال از همین لحظه آغاز می‌شود. مهم‌ترین لحظه جشن، شکافتن بهترین انار است؛ عملی نمادین که سرخی و فراوانی دانههای انار را نشانه‌ای از زایش، برکت و تداوم زندگی می‌داند. در بسیاری از مناطق، این لحظه با دعا یا آرزوهای جمعی همراه است.
موعد برگزاری جشن انار
زمان برگزاری جشن به‌طور معمول اوایل پاییز، هم‌زمان با رسیدن انارها است، اما هر منطقه تاریخ ویژه خود را دارد. مثلا در نطنز و بادرود، این جشن اواخر شهریور و مهر برگزار می‌شود. در ساوه، یکی از مهم‌ترین رویشگاه‌های انار، مراسم از مهر تا اوایل آبان ادامه دارد. در کوهدشت لرستان، نی‌ریز فارس، ساوجبلاغ، فردوس، بجستان و تفت یزد نیز در فصل پاییز، باغداران ضمن برگزاری جشن انار، بهترین انارهایشان را عرضه می‌کنند و بازارهای محلی با انار تازه، رب انار، آب‌انار و خوراکی‌های سنتی آذین می‌شود.
مردم در این بازارها انواع محصولات اناری از رب و شیره تا لواشک و نوشیدنی‌های سنتی را عرضه می‌کنند. این فضا علاوه اینکه به رونق اقتصاد محلی کمک می‌کند، فرصتی برای دورهمی مردم و دیدار و گفتگو فراهم می‌کند..
غذاهای آیینی نیز بخش جذابی از این مراسم‌اند؛ مثلا در فارس آش انار، در گیلان فسنجان اصیل، در لرستان آش ترش و در یزد خوراک‌ها و نوشیدنی‌های اناری تهیه می‌شود. باور عمومی این است که خوردن غذاهای اناری در این روزها برکت و سلامت به همراه دارد.
در کنار آن، موسیقی، رقص‌های محلی و سرودهای برداشت محصول جلوه‌ای از آیین‌های باستانی شکرگزاری از زمین را زنده نگه می‌دارند. یکی از رسوم کهن نذر انار است. مردم زیباترین و سالم‌ترین انار را برای برکت زمین، باران، سلامتی یا رفع گرفتاری نذر می‌کنند؛ رسمی که در آیین تقدیم انار به آناهیتا، ایزدبانوی آب و باروری، ریشه دارد.
در برخی مناطق نیز دست و دهان کودکان را با آب انار رنگ می‌کنند؛ آیینی نمادین برای پاکی، شادی و آغاز سالی پربرکت. همچنین برگزاری مسابقه انتخاب بهترین انار که جایزه آن معمولا به بزرگ‌ترین یا خوش‌طعم‌ترین انار تعلق می‌گیرد، بر ارج‌گذاری به این میوه نمادین یا میوه بهشتی تاکید دارد.
در مجموع، آیین‌های جشن انار ترکیبی است از سنت‌های باستانی، رسوم محلی و جلوه‌های امروزی جشنواره‌های شهری.
در سال‌های اخیر، جشن انار ابعاد فرهنگی و گردشگری نیز پیدا کرده است. در برخی مناطق، ساکنان محلی از جشن انار به‌عنوان فرصتی برای رونق گردشگری استفاده و در کنار آن، بازارچه‌های صنایع‌دستی، موسیقی محلی و نمایش‌های آیینی برگزار می‌کنند. کما اینکه روز بیست‌ونهم آبان، جشن شکرگزاری برداشت انار در روستای ساتیاری از توابع شهرستان پاوه در استان کرمانشاه با حضور چند هزار گردشگر برگزار شد. این آیین در فهرست میراث ناملموس ملی ایرانیان نیز ثبت شده است.
