مدیر پایگاه جهانی قنات بلده فردوس از کاهش نگران‌کننده آبدهی این قنات‌ها خبر داد. اقدس کرم‌پور اعلام کرده است که در دهه اخیر دبی آب قنات‌های بلده از ۳۵۰ لیتر در ثانیه به حدود ۸۰ لیتر رسیده، یعنی تنها یک‌پنجم میزان گذشته.

او کمبود اعتبارات را مانعی جدی برای لایروبی و احیای این قنات‌ها دانسته و تاکید کرده است: «لایروبی و احیای قنوات فرایندی زمان‌بر، پرهزینه و کاملا تخصصی است. این مجموعه بیش از ۵۰۰ حلقه چاه دارد و نیروهای محلی، در بهترین شرایط، تنها می‌توانند سالانه یک یا دو حلقه را لایروبی کنند.»

کارشناسان حوزه میراث فرهنگی و آب‌شناسی بر این باورند که با توجه به ثبت جهانی قنات‌های بلده در فهرست یونسکو، حفاظت و احیای آنها باید در اولویت دستگاه‌های متولی مانند وزارت نیرو، جهاد کشاورزی و سازمان میراث فرهنگی قرار گیرد. به گفته آنان، کاهش تعداد استادکاران و نیروهای متخصص در زمینه قنات‌داری، خطری جدی برای تداوم حیات این میراث به شمار می‌رود. کرم‌پور تاکید کرده است: «روزبه‌روز از شمار استادکاران قنات کاسته می‌شود و این مسئله بیش از هر چیز آینده این اثر جهانی را تهدید می‌کند.»

یکی دیگر از تهدیدهای جدی، افزایش رسوب در بخش چاه‌های اصلی قنات‌ها است، وضعیتی که زنجیره این میراث ملی را با خطر نابودی مواجه می‌کند. مجموعه قنات‌های بلده همراه با ۱۰ قنات دیگر در سال ۱۳۹۵ با عنوان «قنات‌های ایرانی» در فهرست جهانی یونسکو به ثبت رسیدند، اما اکنون به دلیل نبود رسیدگی کافی، سرنوشتی مبهم یافته‌اند و بیم آن می‌رود که به سرنوشت قنات‌هایی دچار شوند که در طول تاریخ به طور کامل تخریب شدند.

میراثی از روزگار ساسانیان

قنات بلده فردوس در خراسان جنوبی یکی از کهن‌ترین نمونه‌های معماری آبی ایران به شمار می‌رود و قدمتی بیش از یک هزار و ۵۰۰ سال دارد. پژوهش‌های تاریخی نشان می‌دهد این قنات در دوره ساسانیان ساخته شده است و طول آن به حدود ۳۵ کیلومتر می‌رسد. در گذشته این مجموعه شامل ۲۷ رشته قنات و چهار چشمه بود که امروز تنها ۱۶ رشته از آن فعال است، ۱۲ رشته اصلی و چهار رشته فرعی.

اهمیت قنات بلده نه‌تنها در کارکرد حیاتی آن در تامین آب منطقه، که همچنین در جایگاه فرهنگی و تاریخی‌ آن است. نام این کاریز در «سفرنامه ناصرخسرو» آمده و روایت‌هایی درباره وقف بخشی از آن به دستور شاه عباس صفوی نیز وجود دارد. افزون بر این، روایت تاریخی ساخت مسیر دوگانه آب قنات به خواست شیخ بهایی، که برای رعایت مساوات میان کشاورزان طراحی شد، نشان می‌دهد مسئله آب در فرهنگ و تاریخ بلده فردوس ریشه داشته است.

این منطقه، که در متون تاریخی با نام «تون» از آن یاد شده، در فاصله ۳۴۵ کیلومتری جنوب مشهد و ۱۹۵ کیلومتری شمال غربی بیرجند قرار دارد. به گفته مورخان، در کتیبه داریوش نیز از این شهر با نام «استاگارتیه» یاد شده و بعدها در متون قدیمی به صورت «ساکارتیا» آمده است. شواهد تاریخی همچنین از سکونت پارسیان در این منطقه از دوران مادها حکایت دارد و پیشینه شهر فردوس کنونی را به دوره اشکانیان پیوند می‌دهد.

آب قنات بلده از کوه‌های شمالی فردوس سرچشمه می‌گیرد و افزون بر گردآوری آب‌های زیرزمینی، رواناب‌های سطحی را نیز ذخیره می‌کند. در گذشته، این آب بیش از هر چیز برای تامین نیاز شرب مردم منطقه به کار می‌رفت، اما امروز نقش اصلی آن آبیاری اراضی کشاورزی است. با این حال، ارزش قنات بلده برای مردم بومی تنها در کارکرد اقتصادی‌اش خلاصه نمی‌شود، بلکه نمادی از تاریخ، فرهنگ و پیوند ناگسستنی جامعه با منابع آب به شمار می‌آید.

فردوس؛ ماندگار در تاریخ کهن ایران

بلده فردوس تنها به دلایل باستانی و تاریخی شناخته‌شده نیست، بلکه مجموعه‌ای متنوع از جاذبه‌های گردشگری دارد که حیات بسیاری از آنها به رشته قنات بلده وابسته است. آب گرم معدنی فردوس در ۲۰ کیلومتری شمال شهر، یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری این منطقه است. کوه قلعه فردوس، از دژهای برجای‌مانده از دوره اسماعیلیان، نیز بر ارزش‌های تاریخی این منطقه افزوده است. افزون بر آن، بناهایی از دوره‌های مختلف تاریخی ایران، ازجمله مسجدها و سازه‌های سلجوقی، نشان می‌دهند که حفاظت از میراث فردوس تنها برای رونق گردشگری نیست، بلکه ضرورتی برای پاسداشت فرهنگ و تاریخ ایران است.

به‌رغم این ظرفیت‌ها، کمبود اعتبارات، فقدان مراکز اقامتی مناسب برای گردشگران، و نبود برنامه‌های جامع معرفی منطقه، ضعف جدی گردشگری فردوس را رقم زده است. کارشناسان بر این باورند که اگر زیرساخت‌های مناسب ایجاد نشود، حتی جایگاه جهانی قنات بلده نیز نمی‌تواند تضمین‌کننده رونق پایدار گردشگری در این منطقه باشد.

خطر خشک شدن قنات‌های هزاران‌ساله

قنات بلده فردوس که در گذشته به «قنات همیشه‌جوشان» شهرت داشت، در میانه دهه ۱۳۹۰ به دلیل خشکسالی و رسیدگی ناکافی تا مرز خشک‌شدن پیش رفت، اما تلاش فعالان فرهنگی منطقه مانع نابودی کامل آن شد. پژوهشگران معماری این قنات را شاهکاری در دل کویر می‌دانند و معتقدند هنوز شگفتی‌های کشف‌نشده‌ای در دل این شبکه وجود دارد که توان مهندسی ایرانیان در ساخت قنات را به جهانیان می‌شناساند.

یکی از نمونه‌های خلاقانه در این زمینه، استفاده از خاک رس برای کاهش تبخیر و پوشاندن درزهای جداره قنات به منظور جلوگیری از نفوذ آب در زمین است، شیوه‌ای که همچنان در برخی مناطق به کار می‌رود. این روش‌های بومی نشان می‌دهد که به‌رغم بحران‌های همیشگی خشکسالی، ایرانیان با مدیریت دقیق منابع آبی توانسته‌اند بقای سرزمینشان را تضمین کنند. در حالی که بسیاری از روستاها و شهرها در ایران طی قرون گذشته درپی خشکسالی خالی از سکنه شده‌اند، قنات بلده فردوس به‌منزله نمادی از مدیریت صحیح آب همچنان پابرجا مانده بود.

کارشناسان حوزه آب تاکید می‌کنند که تداوم حیات این قنات وابسته به سرمایه‌گذاری و اعتبارات ویژه است. به باور آنان، قنات بلده تنها یک منبع آبی نیست، بلکه میراثی زنده است که باید در برابر فرسایش و تهدیدهای اقلیمی حفظ شود.

حیات قنات و ضرورت تخصیص اعتبارات

هرچند ساخت بزرگ‌ترین منبع ذخیره آب شرق کشور در فردوس اقدامی موثر برای تامین آب مزارع این منطقه بوده است، اما کارشناسان تاکید می‌کنند که بخشی از بودجه چنین طرح‌هایی باید صرف لایروبی و احیای قنات بلده شود. به گفته آنان، اگر اعتبارات کافی برای این کار اختصاص نیابد، کاهش نگران‌کننده دبی آب ممکن است این میراث تاریخی را از فهرست جهانی یونسکو خارج کند.

فعالان محلی و مدیر پایگاه جهانی قنات بلده فردوس نیز بر این نکته تاکید دارند که تاکنون اقدام‌های انجام‌شده اثربخش نبوده است. آنها هشدار می‌دهند که اگر این روند ادامه یابد، قنات بلده نه‌تنها جایگاهش در میراث جهانی را از دست می‌دهد، که آینده کشاورزی و گردشگری منطقه نیز با تهدیدی جدی روبه‌رو می‌شود.