از زمان امضای «توافق پکن» در مارس ۲۰۲۳ میان عربستان سعودی و جمهوری اسلامی، روابط دو کشور پیشرفتی چشمگیر داشته است. این روند با هدف مدیریت ناسازگاری‌ها و کاهش تنش‌ها در خلیج فارس شکل گرفته و گفتگوی شفاف را به‌منزله راهکاری برای ایجاد روابط پایدار و مثبت در پیش گرفته است. در همین راستا، عباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی، در ۲۶ اوت جاری در گفتگو با عبدالهادی حبتور، خبرنگار روزنامه الشرق‌الاوسط، روابط دوجانبه میان ریاض و تهران را «در حال گذر از مرحله‌ای بی‌سابقه از همکاری» توصیف کرد و افزود که عربستان سعودی «کشوری بزرگ در منطقه و جهان اسلام است و در کنار ایران، یکی از دو قطب مهم منطقه» محسوب می‌شود.

این توصیف خود به‌تنهایی بازتاب‌دهنده درک تهران از اهمیت جایگاه ریاض است؛ نه فقط به‌عنوان مرکز ثقل عربی و اسلامی و سرزمین حرمین شریفین، بلکه به‌عنوان بازیگری بین‌المللی در بازار انرژی و عرصه‌های سرمایه‌گذاری، و نیز به‌عنوان کنشگری دیپلماتیک که توانسته است افکار عمومی را در حمایت از «راه‌حل دوکشوری» و به رسمیت شناختن کشور فلسطین از سوی کشورهای مهمی چون فرانسه و بریتانیا، که آمادگیشان را در این زمینه اعلام کرده‌اند، بسیج کند.

همان‌گونه که عراقچی اشاره می‌کند، در طول چند سال گذشته سه دیدار میان او و شاهزاده محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی، انجام شده است، امری که او آن را «تحولی بی‌سابقه در تاریخ روابط دو کشور» توصیف می‌کند. این دیدارها، همراه با موضع‌گیری صریح عربستان سعودی در محکومیت حمله اسرائیل به ایران ــ که عراقچی آن را «موضعی برجسته و قوی» خواند ــ نشان‌دهنده روندی مستمر در مسیر نزدیکی دوجانبه است و ثابت می‌کند که ریاض در این رویکرد جدی است. همچنین، اگر از سوی تهران همان میزان جدیت و پایبندی مشاهده شود، عربستان سعودی این گشایش را با قاطعیت ادامه خواهد داد، زیرا این سیاست بخشی از چشم‌انداز راهبردی سعودی محسوب می‌شود که هدفش کاهش تنش در خاورمیانه و فراهم کردن زمینه برای تحقق اهداف «چشم‌انداز ۲۰۳۰ عربستان سعودی» است.

فراتر از عرصه سیاست، گام‌های عملی مشخصی هم برداشته شده است، مانند بازگشت گسترده زائران ایرانی به شهرهای مقدس مکه و مدینه، که بیانگر احیای تعاملات اجتماعی ـ دینی است، به‌ویژه اینکه عربستان سعودی یک اصل روشن دارد که بر جدایی دو حوزه دین و سیاست استوار است و بر این باور است که خدمت به مهمانان خانه خدا وظیفه‌ای دربرابر تمامی مسلمانان، بدون هیچ استنثا، است.

عباس عراقچی خاطرنشان کرد که عربستان سعودی حتی در دوران جنگ نیز پذیرای زائران ایرانی بوده است. او افزود که بیش از ۸۰ هزار حاجی ایرانی امسال مناسک حج را به جا آورده‌اند و به نظر می‌رسد تعداد عمره‌گزاران به حدود ۴۰۰هزار نفر برسد. این رویکرد نشان‌دهنده تعهد ریاض به والاترین ارزش‌های اخلاقی خود است که سنگ بنای دیپلماسی آن به شمار می‌رود. همچنان این رویکرد نشان می‌دهد که ریاض هرگز نمی‌خواهد مراسم مذهبی حج و عمره را وارد منازعات سیاسی کند.

به‌رغم دستاوردهای یادشده، هنوز در برخی زمینه‌ها پیشرفت روشنی مشاهده نمی‌شود. در حوزه اقتصادی، همان‌طور که عراقچی خود اذعان می‌کند، «تا کنون به اندازه کافی گشایش حاصل نشده است»، هرچند او تاکید می‌کند که تبادل تجاری می‌تواند به سطوح قابل توجهی برسد. علاوه بر این، اختلاف درباره پرونده‌های منطقه‌ای مانند یمن، لبنان و سوریه همچنان پابرجاست. وقتی عراقچی می‌گوید «خلع سلاح حزب‌الله برنامه‌ای صددرصد اسرائیلی است»، در واقع خطوط قرمز مشخصی برای هرگونه توافق سعودی ـ ایرانی در زمینه ثبات لبنان تعیین می‌کند و اختلاف بر سر نقش شبه‌نظامیان در دولت را حفظ می‌کند، در حالی‌که عربستان سعودی بر لزوم انحصار سلاح در دست ارتش لبنان تاکید دارد.

علاوه براین، جمهوری اسلامی سیاست‌های متناقضی را دنبال می‌کند؛ از یک سو در مواضع رسمی‌اش بر لزوم تامین ثبات در منطقه تاکید می‌کند، همان‌طور که عراقچی می‌گوید: «جمهوری اسلامی خواستار تامین صلح و آرامش در خلیج فارس است و می‌خواهد امنیت خطوط کشتیرانی در منطقه تامین باشد و همه کشورها بتوانند آزادانه از این مسیرهای دریایی استفاده کنند»؛ از سوی دیگر، اقدام‌های نظامی تهران و اظهارات تند رهبران جمهوری اسلامی، نگرانی همسایگان خلیج فارس را برمی‌انگیزد.

از زمان پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، به‌رغم فراز و نشیب‌های روابط ریاض و تهران، عربستان سعودی همواره سعی کرده روابطش با ایران بر پایه واقع‌گرایی و انعطاف استوار باشد. حتی در جریان جنگ ایران و عراق، عربستان سعودی از همان ابتدا برای متوقف کردن جنگ تلاش بسیار کرد تا اینکه سرانجام، در مذاکراتی محرمانه و دور از چشم رسانه‌ها، که ریاض در آن نقش مهمی داشت، موفق به دستیابی به توافقی میان دو کشور شد.

چالش اصلی سیاستمداران سعودی هنگام سفر به ایران یا دیدار با مقام‌های جمهوری اسلامی، وجود دو گفتمان متفاوت است: یکی دیپلماتیک و منطقی که از قدرت و تاثیرگذاری چندانی برخوردار نیست، و دیگری انقلابی و نامساعد که نه‌تنها دوستانه نیست، هرگونه تلاش برای نزدیکی میان دو کشور را هم خنثی می‌کند. البته تداوم این وضعیت چالش‌برانگیز به کاهش آشکار اعتماد میان دو طرف می‌انجامد.

ناظری که سیاست عربستان سعودی را دنبال می‌کند، درمی‌یابد که این کشور با احتیاط و واقع‌گرایی، اما بدون شتاب و تردید، در مسیر ایجاد اعتماد میان دو کشور گام برمی‌دارد، به گونه‌ای که روابط با جمهوری اسلامی بر پایه احترام متقابل و توازن منافع شکل گیرد و از منطق جناح‌بندی‌های فرقه‌ای و دوگانگی‌های تند و شدید فاصله داشته باشد.

تردیدی نیست که تداوم این روند مستلزم اقدام‌های ملموس از سوی جمهوری اسلامی است که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از: نخست، کاهش تنش‌های منطقه‌ای، به این معنا که تهران تعهد عملی به کاهش تنش‌ها، به‌ویژه در لبنان و یمن، نشان دهد تا از بار بحران‌های انسانی و سیاسی کاسته شود. دوم، ایجاد اعتماد امنیتی از طریق تضمین امنیت کشتیرانی در دریاها و پرهیز از هدف قرار دادن کشورهای حاشیه خلیج فارس از طریق «سلول‌های خفته» یا آسیب رساندن به منافع داخلی یا خارجی در قلمرو جهان عرب. علاوه بر این، اصلاح گفتمان سیاسی نهادهای رسمی جمهوری اسلامی، به‌ویژه اظهارات فرماندهان سپاه پاسداران، به‌گونه‌ای که پیام‌ها هماهنگ و یکدست باشند، ضروری است.

به‌رغم اهمیت مصاحبه عباس عراقچی با الشرق‌الاوسط و مثبت بودن بسیاری از نکاتی که او مطرح کرد، می‌توان گفت که روابط ریاض و تهران هم‌اکنون در مرحله «آزمون مقاصد و نیت‌ها» قرار دارد. اگر جمهوری اسلامی بتواند گفته‌های خود را عملی کند، همکاری میان «دو قطب بزرگ»، همان‌طور که عراقچی توصیف کرده است، می‌تواند زمینه‌ساز ثبات منطقه‌ای بی‌سابقه‌ای شود. اما در صورتی که تضادها و اختلافات همچنان باقی بماند و درگیری‌ها از طریق نیروهای نیابتی ادامه یابد، مسیر اعتماد به خطر خواهد افتاد و رکود جای پیشرفت را خواهد گرفت.

برگرفته از روزنامه الشرق‌الاوسط