سنت لنج‌سازی ایران با قدمتی هزاران ساله، امروز بیش از هر زمان دیگری در معرض تاراج و نابودی است. طی سال‌های اخیر، تمایل به خرید لنج‌های چوبی قدیمی برای فروش به کشورهای حاشیه خلیج فارس، به‌ویژه قطر و امارات متحده عربی، باعث شده است قیمت برخی از این شناورهای سنتی از حدود ۱۰۰ میلیون تومان به رقمی میان دو تا سه میلیارد تومان افزایش یابد.
گزارش‌های منتشرشده در خبرگزاری ایلنا نشان می‌دهد اشتیاق برای تصاحب لنج‌های تاریخی ایرانی در حالی افزایش یافته که وزارت صنعت، معدن و تجارت در دولت‌های گذشته با صدور دستور توقف فعالیت لنج‌های سنتی و جایگزین کردن آن‌ها با نمونه‌های وارداتی فایبرگلاس، عملا چرخه حیات این صنعت بومی را متوقف کرده است. این تصمیم نه‌تنها آسیب جدی به کارگاه‌های محلی ساخت لنج وارد کرده، که زمینه‌ساز رشد فروش این میراث ارزشمند به کشورهای منطقه شده است.
اصرار برخی مدیران دولتی بر واردات شناورهای صنعتی به جای حمایت از تولیدات سنتی، در عمل به تعطیلی بسیاری از کارگاه‌های لنج‌سازی در استان‌هایی مانند هرمزگان، بوشهر و سیستان و بلوچستان منجر شده و فرصت را برای ورود لنج‌های چینی به بازار داخلی ایران فراهم کرده است.
این روند در کنار کم‌توجهی نهادهای متولی میراث فرهنگی، کار را به جایی رسانده که موزه‌های کشورهای عربی، به‌ویژه امارات متحده عربی و قطر، لنج‌های چوبی ایرانی را به نمایش می‌گذارند و آن‌ها را نماد فرهنگ دریایی خود معرفی می‌کنند.
این در حالی است که ساخت لنج‌های چوبی در ایران سابقه‌ای کهن دارد و برخی منابع این سنت را به دوره عیلامی نسبت می‌دهند. سال ۱۳۹۰ «دانش ساخت و دریانوردی با لنج سنتی خلیج فارس» به عنوان هشتمین اثر ناملموس ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد- رخدادی امیدبخش که می‌توانست آغازگر فصل تازه‌ای از حفاظت و احیای این صنعت باشد، اما در عمل حمایت‌ها محدود ماند.
کارشناسان میراث فرهنگی معتقدند که جمع‌آوری نمونه‌های اصیل، ثبت خاطرات شفاهی سازندگان و دریانوردان و ایجاد موزه‌هایی تخصصی می‌توانست گامی اساسی برای حفظ دانش فنی این صنعت کهن باشد، به‌ویژه که در گذشته توان فنی لنج‌سازان ایرانی در ساخت شناورهایی از چوب یک‌تکه درختان تحسین‌برانگیز و بی‌نظیر بوده است.
در فاصله سال‌های ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۷، آژانس همکاری بین‌المللی ژاپن (JICA) با حضور در جزیره قشم، به آموزش در حوزه گردشگری، راهنمای سفر (تورلیدری)، دریانوردی و صنایع دستی اقدام کرد و با تلاش این گروه، موزه فضای باز شناورهای چوبی در روستای گوران راه‌اندازی شد. علی پوزن، فعال گردشگری منطقه، هدف از تاسیس این موزه را حفاظت از میراث لنج‌سازی، احیای دریانوردی سنتی و تقویت درآمد محلی عنوان می‌کند.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
یکی از جذاب‌ترین بخش‌های این موزه شنیدن خاطرات دریانوردان مسن بومی است که به نوعی حافظه زنده سنت لنج‌سازی و فرهنگ دریایی جنوب ایران را منتقل می‌کنند. شهرهایی چون بندر ریگ، گناوه، بوشهر، چابهار، و جزیره شیف از دیرباز به دلیل دارا بودن کارگاه‌های متعدد لنج‌سازی از مراکز اصلی این صنعت بوده‌اند.
بنابر سنت مردم جنوب، مراسم ویژه‌ای برای به آب انداختن لنج برگزار می‌شده که آیین «اوشار» در بندر کنگ نمونه شاخص آن است. این آیین گاه چند روز طول می‌کشیده و مردم منطقه مناسک متنوعی را برای بدرقه لنج به دریا برگزار می‌کردند.
با این حال، صنعت لنج‌سازی در دهه‌های اخیر دچار رکود شدید شده است. در دهه ۱۳۸۰ بیش از ۳۰ کارگاه فعال لنج‌سازی در هرمزگان وجود داشت، اما امروز تنها سه کارگاه فعال وجو دارد. علی‌محمد مبارکی‌پور، مدیرعامل شناورسازی نومان در چابهار، پیش‌تر هشدار داده بود که صادر نشدن مجوز صید، سرمایه‌گذاری در این صنعت را بی‌صرفه کرده است.
از سوی دیگر، واگذاری امتیاز صید به کشورهایی نظیر چین و رواج صید ترال، نه‌تنها به نابودی منابع دریایی انجامیده، که صیادان محلی را بیکار کرده و به تبع آن استفاده از لنج‌های سنتی نیز کاهش یافته است. این سیاست‌ها ضربه جدی به اقتصاد بومی جنوب وارد کرده‌اند. بهمن ۱۴۰۳ تصاویری منتشر شد که در آن صیادان ایرانی با قایق‌های چینی درگیر شده بودند که نمودی از خشم انباشته در جامعه محلی بود.
ورود بی‌رویه لنج‌های فایبرگلاس ساخت چین، تعطیلی کارگاه‌های سنتی و کاهش حمایت از تولید داخلی، همه دست‌به‌دست هم داده‌اند تا میراثی که می‌توانست محور توسعه گردشگری دریایی، فرهنگی و اقتصادی در جنوب کشور باشد، به موزه‌های کشورهای همسایه منتقل شود. این در حالی است که دریانوردی در ایران باستان بخشی از هویت ملی و فرهنگی کشور بوده و حذف آن خسارتی جبران‌ناپذیر به جا گذاشته است.
برخی از فعالان حوزه گردشگری و میراث فرهنگی پیشنهاد می‌دهند که با تبدیل کارگاه‌های لنج‌سازی به مراکز آموزشی و جذب گردشگر، می‌توان ضمن حفظ این دانش بومی، منبعی درآمدزا برای مردم بومی ایجاد کرد. در سال ۱۴۰۰ مصطفی فاطمی، مدیرکل وقت توسعه گردشگری داخلی، طرحی ارائه داد تا از لنج‌ها در قالب تورهای دریاگردی استفاده شود.
با این حال، مانند بسیاری دیگر از طرح‌ها، این پیشنهاد نیز به مرحله اجرا نرسید و هرساله شمار بیشتری از کارگاه‌های سنتی ساخت لنج تعطیل شدند. این در حالی است که در جریان برگزاری جام جهانی فوتبال در قطر، لنج‌های چوبی بازسازی‌شده یکی از عناصر چشم‌نواز سواحل این کشور و از جاذبه‌های گردشگری آن بودند- فرصتی که ایران از آن محروم ماند.
امروز این پرسش اساسی در میان فعالان حوزه میراث فرهنگی مطرح است که به‌رغم ثبت جهانی دانش لنج‌سازی چرا اراده‌ای جدی برای حفظ و احیای آن وجود ندارد و آیا قرار بود این ثبت بین‌المللی صرفا یک افتخار نمادین باشد یا بستری شود برای توسعه فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی جنوب کشور؟
تداوم بی‌توجهی به لنج و سنت لنج‌سازی در جنوب ایران بدون تردید به زوال یکی از غنی‌ترین عناصر فرهنگ ایرانی منجر خواهد شد.
