با اعلام رسمی پیروزی ابراهیم رئیسی، حرف و حدیث‌ها درباره عملکرد دولت وی در حوزه فرهنگ و هنر موضوع بحث این روزهای نویسندگان و هنرمندان شده است. شایعات درباره گزینه‌های پیشنهادی برای سکانداری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز نگرانی‌ها از بسته شدن فضای فرهنگی کشور به‌خصوص در حوزه چاپ و نشر را افزایش داده است. در ادامه این وضع، یکی از مسائلی که برخی کتاب‌فروشی‌ها در فضای مجازی از آن خبر داده‌اند، مراجعه مشتریان در چند روز گذشته برای خرید کتاب‌هایی است که گمان می‌کنند در دولت ابراهیم رئیسی جلوی انتشار آن‌ها گرفته خواهد شد؛ زیرا به نظر می‌رسد با توجه به دغدغه‌های علی خامنهای، اولین کار قاضی‌القضات جمهوری اسلامی در حوزه فرهنگ بستن فضا و تشدید سانسور و ارعاب بازار نشر باشد.
بازگشت به دوران سیاه بازار نشر
برای آنکه بدانیم تغییر دولت‌ها چگونه مستقیما بر فضای نشر ایران تاثیر می‌گذارد، باید به دوران وزارت صفارهرندی بازگردیم.
در آن روزها نیز موجی از لغو مجوز کتاب‌هایی که گاه به چاپ چندم هم رسیده بودند، به راه افتاد و نویسندگان و مترجمانی که در حلقه اهالی دگراندیش شناخته می‌شدند، به طور غیررسمی ممنوع‌القلم شدند. این لغو مجوز تجدید چاپ سبب شد تا برخی ناشران متضرر شوند و تا آستانه ورشکستگی پیش روند.
از سوی دیگر در این دوره‌ها، بحث تغییر ممیزان کتاب که در تاریک‌خانه وزارت ارشاد فعال‌اند، جزو مسائلی بود که به مسئله تشدید سانسور دامن زد.
یکی از دلایل شدت گرفتن سانسور در دوره صفارهرندی سابقه کار او در روزنامه کیهان بود؛ روزنامه‌ای که معمولا در مطالبش تلاش دارد بخش زیادی از نویسندگان مستقل را به دولت‌های غربی ربط دهد و برای آن‌ها پرونده‌سازی کند. پس عجیب نبود که هرندی، چهره شاخص این روزنامه در دوران وزارتش مسئول سیاست‌گذاری برای تشدید سانسور شود.
اعمال محدودیت فقط به لغو مجوزهای از پیش صادر شده یا ممانعت از صدور مجوز ختم نمی‌شد و با تغییر صفارهرندی هم اگرچه فشارها کاهش یافت، اما تلاش شد طرحی به اجرا گذاشته شود که بر اساس آن نخست ناشران مسئول ممیزی آثار باشند. این طرح در پی مخالفت جدی اتحادیه ناشران و نویسندگان به نتیجه نرسید اما عملا به صورت غیررسمی به اجرا در آمد.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
فشار امنیتی بر ناشر و نویسنده
در آن سال‌ها فشار روی ناشران مستقل افزایش یافت و نهادهای امنیتی به ابزار فشار و سانسور در بازار کتاب تبدیل شدند. مهم‌ترین رخداد آن زمان تعلیق مجوز انتشارات چشمه بود؛ فعالیت ناشر آثار نویسندگانی چون دولت‌آبادی، درویشیان و چهره‌های فرهنگ کشور تعلیق شد و تا آستانه لغو کامل مجوز پیش رفت.
آنچه از آن دوران به یادگار ماند، سانسورهای عجیب و برخوردهای سلیقه‌ای بود؛ مواردی چون اجبار به حجاب داشتن حیوانات ماده در تصویرگری‌های کتاب‌های حوزه کودک یا ممانعت از تنها ماندن زن و مرد در داستان‌های خارجی و ایرانی و ممنوعیت استفاده از بعضی اسامی و استعاره‌ها در شعر.
دولت روحانی با شروع کارش پیامی روشن و رسمی به اهالی فرهنگ داد؛ اینکه ما چیزی به نام نویسنده ممنوع‌القلم نداریم و خود آثار ملاک مجوز گرفتن‌اند. شعاری زیبا که نه تنها در عمل هرگز رخ نداد، بلکه اتفاقا دایره نویسندگان ممنوع‌القلم از چهره‌های به اصطلاح دگراندیش تا بسیاری از نویسندگان خارج از کشور نیز گسترش یافت.
دلیل این امر عقب‌نشینی دولت روحانی در برابر نهادهایی بود که در امور فرهنگی دخالت می‌کردند و دولت روحانی را زیر فشار می‌گذاشتند.
ممیزی کتاب؛ دولت هزار فامیل
یکی از ناشران حوزه ادبیات گفت: «اگرچه در دولت اول روحانی روند اعطای مجوزها بهتر شد، اما در دولت دوم روحانی فشارها دیگر به لغو یا ندادن مجوز معطوف نبود و گاه نهادهای امنیتی ناشران را پس از انتشار کتابی که مجوز ارشاد داشت، احضار و در خصوص همان کتاب‌ها بازخواست می‌کردند.»
یکی از مواردی که در دولت روحانی شدت گرفت، حساسیت نسبت به آثار نویسندگان خارج از کشور بود. برخلاف آنچه وزارت ارشاد گفته بود، اتفاقا آثار ملاک اعطای مجوز نبودند و سوابق نویسندگان بود که ارزیابی می‌شد.
در نیمه دوم دولت دوم روحانی اداره کتاب تلاش کرد تا برای کاستن از فشار جریان‌های تندرو به دولت، ممیزی کتاب‌ها را به افرادی از همان قشر بسپارد. یکی از مترجمانی که آثار زیادی با ناشران دولتی منتشر کرده است، می‌گوید: «شایعات زیادی مطرح است که در چند سال گذشته ممیزی بخشی از کتاب‌ها به ویژه آثار نویسندگان مستقل و صاحب‌نام به دانشجویان دانشگاه امام صادق سپرده شده است.»
البته کارمندان اداره کتاب همواره این ادعا را رد می‌کنند ولی شیوه ممیزی بر آثار از حساسیت دوچندان شده ممیزان خبر می‌دهد.
سامانه‌ای که ناشران کتاب را بیچاره کرد
راهکار بعدی دولت روحانی که صدای ناشران را در آورد، تغییر شیوه ثبت حضوری کتاب و ایجاد سامانه‌های دریافت مجوز بود؛ سامانه‌ای که اجازه می‌داد کتاب‌ها را جدا از ممیزان اداره کتاب، نهادهای دیگری از قبیل بخش فرهنگی سپاه، وزارت اطلاعات، بخش فرهنگی سازمان تبلیغات اسلامی و حوزه علمیه قم نیز ارزیابی کنند.
یکی از ناشران تخصصی حوزه فلسفه می‌گوید: «پس از سخنان علی خامنهای در خصوص جلوگیری از گسترش توجه به علوم انسانی در دانشگاه‌ها و نارضایتی از وضعیت انتشار کتاب‌های این حوزه، ما شاهد بودیم روند بررسی این آثار با سخت‌گیری‌های بیشتری انجام می‌شد. گاهی وقتی از مسئولان اداره کتاب در مورد دلیل طولانی شدن روند صدور مجوز سوال می‌کردیم، متوجه می‌شدیم خود آن‌ها نیز منتظر پاسخ گرفتن از نهادهای دیگری‌اند.»
ممنوعیت کتاب به دلیل مذهب و محل تولد نویسنده
این ناشر در مورد حساسیت‌های جدیدی می‌گوید که پیش از این در بحث بررسی آثار دخیل نبودند: «پس از ممنوع شدن کتاب انسان خداگونه ما شاهد بودیم که ارشاد روی ملیت نویسندگان حساسیت بیشتری داشت. حتی ما با مسئله مجوز نگرفتن کتاب‌هایی روبه‌رو شدیم که مشکلشان محتوای کتاب نبود، بلکه ارشاد نگران بود که به دلیل یهودی بودن نویسنده، اثر در لایه‌های پنهانش سویه‌های حمایت از اسرائیل داشته باشد.»
این موضوع را یکی از ناشران دیگر نیز تایید می‌کند. او تصریح کرد: «بله ما رمانی داشتیم که پس از چاپ دوم به دلیل یهودی بودن نویسنده جلوی انتشارش گرفته شد. حتی وقتی مواضع ضداسرائیلی نویسنده را به مدیران ارشاد یادآور شدیم بازهم نگران حواشی انتشار آن در رسانه‌ها بودند. در واقع ارشاد بیشتر از بهانه افتادن به دست رسانه‌هایی مثل فارس و تسنیم و کیهان برای حمله خود می‌ترسید.»
همین ناشر مهم‌ترین مشکل ناشران در دولت روحانی را نبود ثبات و دفاع از مجوزهای اعطایی می‌داند و می‌گوید: «در دولت دوم احمدی‌نژاد تعداد آثاری که پس از چاپ ممنوع می‌شد کم شده بود. اما در سال‌های اخیر مشکل اصلی ما اعطا نکردن مجوز نیست بلکه دستور لغو مجوز و خمیر کردن کتاب‌ها پس از انتشار است که به ناشران ضرر زیادی می‌زند. در حقیقت تجربه نشان داده است که با وجود سخت شدن فضای بررسی آثار در دولت‌های اصولگرا، دست‌کم آن‌ها توان دفاع از مجوزی که صادر می‌کنند را دارند ولی دولت‌های اصلاح‌طلب و میانه‌رو مثل دولت روحانی با کمترین فشاری از بیرون راحت‌ترین کار را که لغو مجوز صادر شده است، انتخاب می‌کنند.»
موراکامی ممنوع است
یکی از نویسندگانی که در دو سال گذشته ناگهان اخبار تمدید نشدن و ندادن مجوز جدید برای آثارش مطرح شد هاروکی موراکامی بود، نویسنده پرطرفداری که مشخص نشد چرا ارشاد در یک روند چندماهه به برخی از ناشران او اعلام کرد که دیگر به کتاب‌های موراکامی مجوز نمی‌دهد، ممنوعیتی که البته به نظر می‌رسد در ماه‌های گذشته برداشته شده است. همین رفتارهای متناقض و بی‌ثبات نشان می‌دهد که چرا ناشران از ثبات در تصمیم‌گیری بیش از سخت‌گیری دفاع می‌کنند.
همین تجربه سبب شد تا بنا بر اعلام برخی کتاب‌فروشی‌ها، مردم در همین روزهای نخست پیروزی ابراهیم رئیسی و در حالی که هنوز دولت او رسما سرکار نیامده است، به دنبال خرید کتاب‌هایی باشند که گمان می‌رود ممنوع شوند.
یکی از این کتاب‌فروش‌ها که در شهر اصفهان است، می‌گوید: «نگرانی مردم بابت غیرمجاز شدن کتاب‌های نویسندگانی چون ساعدی، دولت‌آبادی، گلشیری، هدایت، احمد محمود، مختاری و به طورکلی نویسندگانی است که رسانه‌های تندرو سابقه حمله به آن‌ها را داشته‌اند. رمان‌های عاشقانه نیز از جمله کتاب‌هایی‌اند که مردم به دلیل این باور که احتمالا غیرمجاز خواهند شد، خریداری می‌کنند.»
اما یکی از کتاب‌فروش‌های خیابان انقلاب تهران این نظر را رد می‌کند. او می‌گوید: «به گمان من بحث سر نگرانی از غیرمجاز شدن کتاب‌ها در دولت بعدی نیست. نگرانی اصلی که سبب شده مردم برای خرید برخی کتاب‌ها سراغ کتاب‌فروشی‌ها بروند، نوسان قیمت چند ماه گذشته در بازار کتاب است. مردم خیال می‌کنند با آمدن دولت رئیسی شرایط اقتصادی بازهم افزایش چند برابری قیمت کتاب‌ها را در پی خواهد داشت.» هرچند یکی دیگر از کتاب‌فروش‌های خیابان انقلاب معتقد است غیرمجاز شدن برخی کتاب‌ها در دولت بعد چندان هم دور از ذهن نیست.
او دلیل این باور را رفتار ناشران می‌داند و می‌گوید: «اخباری که از دوستان ناشر داریم این است که بعضی کتاب‌ها با وجود تمام نشدن چاپ‌های قبلی، برای دریافت اعلام وصول چاپ بعدی به ارشاد ارسال شده‌اند و به زودی به بازار خواهند آمد. ضمن اینکه ناشران تلاش دارند با وجود بحران در بازار کتاب عناوین جدیدشان را پیش از روی کار آمدن دولت منتشر کنند. پس طبیعی است که کتاب‌خوان‌های حرفه‌ای که اخبار این ناشران را از طریق صفحاتشان دنبال می‌کنند به این باور برسند که بهتر است برخی عناوین را پیش از ممنوع شدن خریداری کنند.»
این ادعا را یکی از ناشران بزرگ هم تایید می‌کند. او توضیح می‌دهد: «مسئله این است که با توجه به تجربه دولت احمدی‌نژاد نمی‌توان خطر کرد. در دو سال گذشته سخت‌گیری‌های ارشاد حتی از دولت‌های قبل هم بیشتر بوده است و شاید در این روند هیچ تغییری رخ ندهد اما کار از محکم‌کاری عیب نمی‌کند.»
دولت ابراهیم رئیسی تا کمتر از دو ماه دیگر بر سرکار خواهد آمد و سیاست این دولت به‌خصوص در بازار نشر با توجه به حامیان فرهنگی و وزیر پیشنهادی‌اش، برای اهالی فرهنگ و هنر اهمیت ویژه دارد.
