سرمایه‌گذاری روی فناوری تولید انرژی پاک در میان دولت‌ها به ویژه درغرب طرفداران زیادی دارد. آن‌ها با فعالان محیط ‌زیست روی اصل گذار اقتصاد کشورها از سوخت‌های فسیلی به منظور مبارزه با تغییرات اقلیمی هم‌نظر هستند، اما دانیل یارگین، کارشناس حوزه انرژی و نویسنده پرفروش برنده جایزه پولیتزر، در چند دهه گذشته جزو معدود کارشناسانی بوده که نظریه پایان سوخت‌های فسیلی را قبول نکرده است و باور دارد که جهان تا چند دهه دیگر به نفت و گاز وابسته خواهد بود. البته او با توجه به تحولات بنیادین در صنعت انرژی این واقعیت را می‌پذیرد که نفت و اوپک جایگاه اصلی خود را در دنیای انرژی از دست داده‌اند. این تحول، مدیون «انقلاب نفت و گاز شل» یا استخراج نفت و گاز از سنگ‌های نفت­دار و گازدار در اعماق زمین و دریاها است.

به گفته یارگین، اکنون بازیگران اصلی دنیای انرژی سه کشور هستند: عربستان، روسیه و ایالات متحده آمریکا. بنا بر تخمین اداره اطلاعات انرژی ایالات متحده، «ذخایر ثابت و غیرثابت گاز شل آمریکا تقریبا به ۵۴۲ تریلیون متر مکعب می‌رسد که تقریبا ۲۵ درصد ذخایر دو هزار و ۲۳۰ تریلیون مترمکعبی گاز این کشور را تشکیل می‌دهد.»

یارگین در آخر کتاب خود به موضوع گذار از سوخت‌های فسیلی به کمک فناوری سبز و سوخت‌های پاک مانند انرژی خورشیدی و بادی پرداخته است اما قبل از هر چیزی به تاثیرات سیاسی و ژئوپولتیکی نفت و گاز سنگی یا «شل» روی شکل دادن سیاست جهانی و روابط دولت‌ها علاقه‌مند است. ایالات متحده از وابستگی خود به نفت خاورمیانه کاسته است و دست اعضای اوپک، مانند عربستان و ایران برای استفاده از نفت به عنوان حربه فشار و اعمال نفوذ، بسته شده است. امریکا امروز بیش از هر زمانی امنیت انرژی دارد. روسیه نیز به پشتوانه گازطبیعی خود، بازیگری مهم در اروپا به حساب می‌آید و بارها کشورهای اروپایی مانند آلمان را به بستن شیرگاز تهدید کرده است.

یارگین می‌گوید که روس‌ها از توسعه گاز شیل هراس دارند. او یک بار در یک کنفرانس بین المللی از ولادیمیر پوتین در مورد آسیب‌های وابستگی اقتصاد روسیه به نفت و با اهمیت شدن گاز شیل سوال پرسید. پاسخ پوتین توام با عصبانیت و اضطراب بود. او توسعه صنعت گاز شیل در اروپای شرقی را به عنوان یک تهدید زیست‌محیطی محکوم کرد اما از نظر نویسنده کتاب، نگرانی اصلی پوتین تبدیل شدن این منبع جدید انرژی به «یک عامل ژئوپولتیک» است. گاز شیل برای روسیه که بزرگترین تولیدکننده گازطبیعی و بزرگترین صادرکننده آن به اروپا است، یک چالش بزرگ به حساب می‌آید.

روس‌ها و چینی‌ها باور دارند که گاز شیل بازوی سیاست خارجی آمریکا شده است. یارگین این ارزیابی آنان را نادرست نمی‌داند. به گفته او، جمهوری اسلامی ایران در سال ۲۰۱۲ تصور می کرد که سیاست تحریم نفت ایران راه به جایی نمی‌برد چون قیمت نفت در کشورهای واردکننده غربی افزایش خواهد یافت و باعث نارضایتی عمومی و کندی رشد اقتصادی در این کشورها خواهد شد. اما این ارزیابی که هنوز هم در تصور قدیمی از قدرت نفت در دهه‌های ۷۰ و ۸۰ میلادی ریشه دارد، به این دلیل واقعیت پیدا نکرد که آمریکا با کاهش وابستگی خود، تنها ۱۱ درصد انرژی مورد نیاز خود را از خاورمیانه وارد می‌کند. به همین خاطر، وقتی دولت آمریکا در سال ۲۰۱۲، «صادرات نفت ایران را تحریم کرد تا این کشور به پای میز مذاکره بیاید،‌ با افزایش تولید خود جای خالی نفت ایران در بازار انرژی را پر کرد.»

چین که ۷۵ درصد انرژی موردنیاز خود را از خارج وارد می‌کند، به شدت روی تولید انرژی پاک و تجدیدپذیر سرمایه‌گذاری می‌کند. به نقل از مجله «فوربس»، این کشور اکنون یکی از ابرقدرت‌های حوزه انرژی تجدیدپذیر به حساب می‌آید و «نفوذ صادرکنندگان بزرگ نفت مانند روسیه و عربستان را در دنیای انرژی زیر تاثیر خود قرار داده است.» یارگین در این ارتباط می‌گوید که این رشد چین نه الزاما ناشی از علاقه به محیط‌زیست بلکه کاهش وابستگی به بازارهای انرژی خارجی است که اکنون ایالات متحده به یکی از بازیگران آن بدل شده است. چینی‌ها به یاد دارند که چطور آمریکا از عامل تحریم نفت علیه این کشور در جنگ دو کره استفاده کرد.

یارگین می‌نویسد که یک دهه قبل از «پایان نفت» بسیار صحبت می‌شد اما حالا با توسعه منابع جدید انرژی، شاید بهتر است که از «اوج تقاضا» سخن گفت. یعنی زمانی فرا می‌رسد که تقاضای نفت پس از رسیدن به اوج، سیر صعودی خود را خواهد پیمود. فناوری‌های سبز و انرژی تجدیدپذیر آفتابی و بادی ظرفیت جایگزینی برای سوخت‌های فسیلی را دارند اما قطع وابستگی به نفت و گاز در چند دهه آینده عملی نیست. به گفته نویسنده، انرژی پاک در مقایسه با نفت و گاز گران است؛ شدیدا به مساعدت‌های دولتی وابسته است؛ برای سرمایه‌گذاران سودآوری کمی دارد و تولید آن بی‌ثبات است. به همین خاطر فاتح بیرول، مدیر آژانس بین المللی انرژی می‌گوید: «خودروهای برقی پایان عصر نفت نیست.»

یارگین می‌نویسد که از یک سو سیستم حمل‌ونقل سنگین مانند خطوط کشتیرانی، هنوز به نفت و گاز وابسته هستند اما از سوی دیگر نیاز کشورهای فقیر و رو به توسعه به سوخت‌های ارزان فسیلی بسیار برجسته است. این کشورها مانند هندوستان، با استفاده از سوخت‌های آلاینده سلامت شهروندان خود را به خطر می‌اندازند اما شاید گزینه ممکن برای آنها فراهم شدن مواد سوختی بهتر و پاک‌تر خواهد بود. شاید توقع نرود که روستاییان هندی خودروهای الکتریک بخرند ولی با توسعه اقتصادی در این کشور، استفاده کمتر از سوخت‌های آلاینده مانند ذغال‌سنگ و تکیه هرچه بیشتر بر انرژی پاک، بیشتر محتمل است.

از نظر یارگین گذار از سوخت‌های فسیلی در کشورهای ثروتمند در مقایسه با کشورهای فقیر و در حال رشد با درصد بالایی ممکن است؛ به خصوص که کشورهای تولیدکننده و شرکت‌های بزرگ نفتی هم فشارهای سیاسی و سرمایه‌گذاری دولت‌های غربی روی تکنولوژی‌های سبز را جدی گرفته‌اند و روی انرژی پاک سرمایه‌گذاری زیادی می‌کنند.

مشخصات کتاب: دانیل یارگین/ نقشه جدید: انرژی، اقلیم و برخورد ملت‌ها/ انتشارات پنگوئن/۵۱۲ ص/۲۰۲۰