در طول جنگ‌های پیاپی در لبنان و دوره‌های پسا جنگ، شعارهای سیاسی و حزبی، دیوارهای هر کوچه و خیابان بیروت را چنان پوشانده بود که تصویر جنگ و درگیری، چشم هر بیننده را به‌شدت آزار می‌داد. تا مدت‌ها، این نمادهای دلگیر و غم‌انگیز همچنان یادآور روزهای دشوار بیروت بود، تا آن‌که شهروندان نیک‌بین و زیبانگار بیروت در صدد زدودن آثار جنگ از شهر خود برآمدند تا آن خاطرات ناگوار را برای همیشه از یاد ببرند.
نقاشان و هنرمندان کوشیدند تا چهره بیروت را دگرگون کنند و این‌گونه بود که دیوارهای شهر اندک اندک با آثار هنری و تصاویر زیبا آراسته شد. برخی از شهروندان، این هنر خیابانی را نماد شورش و جنبش مثبت جوانان می‌دانند، و شمار دیگری نیز این پدیده را روزنه‌ای برای ابراز احساسات و اندیشه‌ها، و تجلی ایده‌های هوشمندانه هنری به‌شمار می‌آورند.
تردیدی نیست که این نمایش هنر خیابانی، علاوه بر این‌که بازتاب‌دهنده فرهنگ و تمدن ملت لبنان است، شهر بیروت را نیز به یک موزه روباز و همگانی تبدیل کرده است؛ درست همان‌گونه که نقاشان و هنرمندان آرزو داشتند پیام صلح و صفا را برار عموم به تصویر بکشند.
آغازی فروتنانه
هنر «گرافیتی» یا «دیوارنگاری» که در بسیاری از موارد، به‌ویژه در جوامع بسته یا تحت انقیاد نظام‌های دیکتاتوری، به‌عنوان ابزاری برای بیان آزاد دیدگاه‌های افراد به‌کار گرفته می‌شود، در بیروت نیز به همین منظور آغاز شد. نخست، شماری از جوانان هنرمند شهر در تلاشی متواضعانه، برای زدودن آثار چشم‌خراش به‌جامانده از گلوله‌ها، موشک‌ها و شعار‌هایی که خاطرات دردناک جنگ را در یادها تازه می‌کرد، اقدام به نقاشی بر بخشی از دیوارهای شهر کردند. دیری نگذشت که این اقدام جسورانه با استقبال بسیاری دیگر نیز مواجه شد و شهروندان بیروت، با تشکیل گروه‌هایی از جوانان به نقاشی بر دیوارهای شهر پرداختند. این آرایه‌های هنری و ادبی بر در و دیوارهای شهر چنان چشم‌نواز شد که جمعی از هنرمندان نقاش نیز به آنان پیوستند و برای آرامش خاطر به هنر دیوارنگاری روی آوردند.
هرچند آغاز این حرکت فرهنگی کوچک و فروتنانه بود، هنر دیوارنگاری به سرعت در همه‌جا رواج پیدا کرد و افراد بی‌شماری به این صحنه قدام گذاشتند. اندک اندک پهنه آزادی بیان و تجلی هنری اندیشه‌ها، گسترش پیدا کرد و حتی قوانینی با هدف توسعه و پایداری هنر دیوارنگاری در لبنان به تصویب رسید.
اثر خورخه رودریگز، هنرمند کوبایی-آمریکایی روی ساختمانی در بیروت که آثار جنگ داخلی روی آن مشهود است- AFP
نخستین گروهی که هنر دیوارنگاری خیابانی را در بیروت آغاز کرد، گروه «اشکمان» نام داشت که از سوی عمر قبانی و برادر دوقلوی او پا گرفت. تمرکز آن گروه، بر خطاطی و خوش‌نویسی خط عربی بود که محور کارهای هنری آن را تشکیل می‌داد. عمر قبانی در مورد هنر «گرافیتی» گفته است: «انگیزه زدودن آثار به‌جا مانده از دوران جنگ و درگیری، ما را وا داشت تا به نقاشی و دیوارنگاری اقدام کنیم. سپس، هنر دیوارنگاری در دهه ۹۰ به‌عنوان هنر ویژه‌ای در لبنان ظهور کرد و گروه‌های زیادی به این هنر روی آوردند».
قبانی با اشاره به اهمیت خوش‌نویسی عربی، می‌گوید: «من خوش‌نویسی را از استاد علی عاصی آموختم. از این رو، شالوده هنر گروه «اشکمان» را خط عربی تشکیل می‌دهد، و زیبانگاری عربی نماد ویژه گروه ماست». وی می‌افزاید: «حضور نماد تشدید در حروف عربی، به‌عنوان گونه‌ای امضا و نگاره در نقاشی‌ها به‌کار می‌رود که معرف گروه‌های مختلف هنر دیوارنگاری است». شخصیت‌های کارتونی نیز در نقاشی‌های گروه «اشکمان» به‌وفور به‌چشم می‌خورد.
قبانی همچنین اظهار می‌کند: «در دورانی که علاقه نسل جوان به خط عربی کاهش یافته، لازم است تا برای زنده نگه‌داشتن زبان و فرهنگ عربی، اقدامات زیادی صورت گیرد. هنر دیوارنگاری که اغلب با نگارش هنری خطوط عربی انجام می‌گیرد، روش خوبی برای تشویق نسل جوان به آموختن و حفظ زبان، فرهنگ و هنر عربی است».
روی‌آوردن به هنر «گرافیتی» در بسیاری از کشورها، به‌ویژه کشورهای عربی، با گام‌های کوچکی آغاز شده و به‌تدریج گسترش یافته است. هنر خیابانی، ابزار برازنده‌ای برای تجلی افکار و مشارکت اندیشه‌های افراد و گروه‌ها با توده جامعه است.
از موسیقی تا نقاشی
قبانی می‌گوید: «در آغاز من و برادرم به عنوان دو هنرمند مستقل، در کنار هنر نقاشی به موسیقی «رپ» هم علاقه زیادی داشتیم. سپس، دیوارنگاری به صحنه هنری ما تبدیل شد و به‌منظور ابراز افکار و ایده‌های خود، به این هنر روی آوردیم تا اندیشه‌های خود را با نسل جوان در میان بگذاریم».
تصویری از صباح، خواننده مشهور لبنانی روی دیواری در منطقه اشرفیه بیروت، کاری از «اشکمان»- AFP
قبانی می‌افزاید: «ما شاهد جنگ و دشواری‌های زیادی در کشور بوده‌ایم. طبیعی است که اکنون به صلح و آرامش گرایش داشته باشیم و بخواهیم احساسات خود را به هر شکل و با هر ابزار ممکن، بیان کنیم. تردیدی نیست که هنر خیابانی، بهترین شیوه مسالمت‌آمیز برای ابراز احساسات است، به ویژه که نوشته‌ها و نقاشی‌های دیواری، پیش از آن‌که به زیبایی محیط بیفزاید، آثار غم‌انگیز جنگ را از نظر عموم محو می‌کند. البته موسیقی «رپ» نیز ابزار دیگری برای بیان افکار و اندیشه‌ها است و علی‌رغم تفاوت‌های موجود بین این دو هنر، مرام هر دو، بازتاب دادن احساسات ناب فرهنگی در جامعه است».
با توجه به عمومی بودن هنر دیوارنگاری خیابانی که در برابر چشم همگان به نمایش گذاشته می‌شود، پیام‌های این تصاویر هنری، نشان‌گر دلیری و قدرت هنرمندان و پدیدآورندگان آن است، زیرا تاثیر و مفهوم آن بر هیچ کس پنهان نمی‌ماند و همواره در دسترس جامعه قرار دارد.
چارچوب قانونی برای دیوارنگاری
از منظر چارچوب‌های قانونی و اهداف، هنر «گرافیتی» در این اواخر جهشی بزرگ و تحولی چشم‌گیر داشته است. در آغاز، دیوارنگاری گامی برای زدودن آثار جنگ به شیوه‌ای صلح‌آمیز بود. بر آن مبنا، اغلب نقاشی‌ها بر دیوارهای خیابان‌های بزرگ بیروت نقش می‌بست تا از بینندگان بیشتری برخوردار شود. اما با گذشت زمان، هنر «گرافیتی» گسترش یافت و در هر کوچه و خیابان به چشم می‌خورد. گروهی آغاز به دیوارنگاری در مناطق فقیرنشین بیروت کردند تا از یک سو نشانه‌های به‌جا مانده از جنگ را محو کنند، و از سوی دیگر، آثار محرومیت ساکنان آن مناطق را با نقاشی‌های زیبا جایگزین کنند. البته هدف هنر «گرافیتی» در هر جا و با هر شیوه‌ای که انجام شود، رساندن پیام یا ایده‌ای به مردم است.
تصویری از سعید عقل، شاعر مشهور لبنانی روی دیواری در بیروت- AFP
عمر قبانی در پیوند باشرایط و محدودیت‌های قانونی می‌گوید: «در ابتدا تلاش می‌کردیم در ساعات اولیه بامداد دیوارنگاری کنیم تا از دید رهگذران پنهان بمانیم. زیرا کاری که انجام می‌دادیم، مجوز رسمی و قانونی نداشت. اما با توسعه و رونق یافتن این هنر، دیوارنگاری شکل قانونی به خود گرفت و ما توانستیم نقاشی روی ساختمان‌های بزرگ شهر را با مجوز شهرداری آغاز کنیم». با آن که هنر «گرافیتی» هنوز هم به‌طور کامل در بیروت مجاز نیست، اما یک نهاد ویژه برای سر و سامان دادن به دیوارنگاری هنری و زیباسازی شهر تأسیس شده است که دیوارنگاری‌ها در هماهنگی با آن صورت می‌گیرد. قبانی می‌گوید: «از من خواستند تا به این نهاد نو پا بپیوندم و در توسعه هنر دیوارنگاری نقش داشته باشم».
تغییرات تازه و ظهور قوانین مربوط به نقاشی «گرافیتی»، این فعالیت خیابانی را تبدیل به یک هنر مستقل کرده است و وجه تازه‌ای به فرهنگ کشور افزوده است. شهروندان با هنر دیوار نگاری، پیام و احساسات خود را به اشتراک می‌گذارند و در نتیجه، میزان آگاهی و معرفت جامعه، افزایش می‌یابد.
«صلح» در قالب هنر
هدف عمده هنر «گرافیتی» ابراز اندیشه‌ها و آرزوهای فردی و گروهی برای جامعه است. گروه «اشکمان» نیز با توجه به وضعیت دشوار منطقه و دیدگاه‌های منفی موجود در جهان نسبت به این پهنه جغرافیایی، طرحی را به‌عنوان «پیام صلح» ارائه کرده است که هدف آن، تغییر دیدگاه‌های منفی نسبت به لبنان است. این گروه هنری تلاش دارد تا فرهنگ پر بار انسانی و خلاقیت لبنان را در قالب هنر به نمایش بگذارد.
قبانی در این باره می‌گوید: «به عنوان یک هنرمند گرافیتی و با درک رسالت خود در برابر کشور، فعالیت‌های هنری‌ام را آغاز کردم و با نوشتن کلمه «صلح» (به عربی «سلام») به خط درشت، روی بام خانه‌ها، به گونه‌ای که از بالا دیده شود، پرداختم. سپس واژه «صلح» را در روی بام چندین خانه در مناطق محروم و آسیب‌دیده از جنگ در طرابلس نوشتم تا شاید گامی در راستای زدودن آثار جنگ برداشته باشم. برای نگارش واژه «صلح» در مناطق جنگ‌زده، بیش از سه هفته کار کردم. افراد زیادی از ساکنان منطقه در طراحی و رنگ‌آمیزی با من همکاری داشتند. این نگاره‌ها که درازای آن‌ها حدود یک و نیم کیلومتر بود، چشم‌انداز زیبا و فوق‌العاده‌ای را به تصویر کشید و تغییری هرچند اندک در ظاهر زندگی شهروندان آن منطقه ایجاد کرد».
طرح «صلح» (به عربی «سلام») گروه «اشکمان»روی بام‌های خانه‌هایی در طرابلس لبنان- AFP
قبانی می‌افزاید: «این پروژه هنری را یک افتخار بزرگ می‌دانم. ما توانستیم یک پیام زیبا و پر معنا را در این مناطق آسیب‌دیده به نمایش درآوریم. آرزو دارم روزی بتوانم این تجربه را در سایر کشورها نیز عملی کنم و کلمات پرمعنای مشابهی را [روی دیوارها] نقاشی کنم».
شکی نیست که هنر گرافیتی سال‌ها پیش در جهان آغاز شده است، اما از ظهور این پدیده هنری در منطقه خاورمیانه دیری نمی‌گذرد. با این حال، خوشبختانه هنر دیوارنگاری در مدت کوتاهی توانسته است سیمای برخی از شهرهای خاورمیانه را دگرگون کند و بیان‌گر ترقی و پیشرفت فرهنگی جامعه در نحوه ابراز احساسات و تبادل افکار باشد.
