آلودگی هوا در ده‌ها شهر ایران طی روزهای اخیر به میزان «سمی و خطرناک» برای همه افراد و گروه‌های سنی رسیده است و مردم از تهران و کرج و اراک گرفته تا مشهد، تبریز، اصفهان، اهواز، همدان یا ساری، با انتشار تصاویر و ویدیوهایی از تجربه «شدید‌ترین میزان آلودگی طی دهه‌های اخیر» سخن می‌گویند.

در برخی از این کلان‌شهرها مانند تهران یا تبریز، وب‌سایت‌های کنترل کیفیت هوا به دستور مقام‌ها، از ارائه آخرین داده‌ها یا نمایش اعداد صحیح درباره شدت آلودگی‌ها منع شده‌اند. با این حال، وب‌سایت‌های جهانی معتبر در روز سه‌شنبه ۴ آذر، شاخص آلودگی هوای تهران را با وجود تعطیلی ادارات و مدارس، حدود عدد ۱۸۱ نشان می‌دهند که آن را در سطح خطرناک قرار می‌دهد.

سوزاندن مازوت و گازوئیل پرگوگرد، بنزین بی‌کیفیت، خودروهای فرسوده، استقرار صنایع سنگین در نزدیکی شهرها و همچنین نابودی جنگل‌ها و دریاچه‌ها، از اصلی‌ترین دلایل گسترش چشمگیر آلودگی هوا در سراسر ایران محسوب می‌شوند که بحران کمبود آب نیز طی سال‌های اخیر، بر شدت آن افزوده است.

در این میان، به نظر می‌رسد افزایش حجم تولید «ریفورمیت»، ملقب به بنزین پتروشیمی، که به دلیل فرسودگی زیرساخت‌های حوزه انرژی انجام می‌شود، حالا در بستری شدن هزاران نفر در بیمارستان‌ها به دلیل تنگی نفس و بیماری قلبی و عروقی ناشی از آلودگی هوا، بیشترین نقش را ایفا می‌کند.

احسان حسینی، خبرنگار خبرگزاری فارس، ۲۸ اردیبهشت‌ماه گفته بود که دولت پزشکیان «طی هشت ماه گذشته، ۲.۷ میلیارد لیتر بنزین پتروشیمی تولید کرد.» بنزین پتروشیمی یعنی بنزینی که ماده اصلی اکتان‌افزای آن (ریفرمیت) نه در پالایشگاه، بلکه در پتروشیمی‌ها تولید می‌شود؛ تفاوتی کوچک که باعث یک فاجعه بزرگ می‌شود، زیرا ریفرمیت پتروشیمی‌ها برای سوزاندن در خودرو طراحی نشده است و هیچ‌یک از استانداردهای لازم برای کیفیت بنزین را ندارد.

به‌ طور مثال، در حالی‌ که بنزین استاندارد باید کمتر از ۱ درصد بنزن داشته باشد، ریفرمیت پتروشیمی‌ها معمولا حاوی بنزن به میزان ۴ تا ۵ برابر حد مجاز است.

بنزن یک ماده ۱۰۰درصد سرطان‌زا محسوب می‌شود (گروه ۱ هشدار آژانس بین‌المللی تحقیقات سرطان در سازمان بهداشت جهانی) و ارتباط آن با ابتلا به سرطان خون (لوسمی)، آسیب به مغزاستخوان، اختلالات سیستم ایمنی، سکته قلبی و ناباروری اثبات شده است.

طی سال‌های اخیر، علاوه بر استفاده دست‌کم ۱۴ نیروگاه ایران از نفت کوره (مازوت) و گازوئیل به‌ دلیل کمبود گاز که تاثیری مستقیم بر افزایش میزان آلاینده‌ها دارد، مقام‌های دولتی درباره تولید بنزین غیراستاندارد و بی‌کیفیت در پالایشگاه‌های ایران، از جمله پالایشگاه ستاره خلیج فارس هم گزارش‌های متعددی منتشر کرده‌اند.

وب‌سایت تجارت‌نیوز در ایران طی گزارشی با عنوان «بازگشت بنزین پتروشیمی به چرخه سوخت»، با اشاره به قرارداد ۲.۷ میلیارد دلاری با پتروشیمی‌ها برای تولید بنزین، می‌نویسد که به نظر می‌رسد کمبود بنزین از عوامل مهم روی آوردن مسئولان به تولید بنزین پتروشیمی باشد «که از آلاینده‌ترین انواع بنزین است».

معصومه ابتکار، رئیس سابق سازمان محیط زیست، هم آذر ۱۴۰۲ با هشدار در مورد «استفاده از بنزین خطرناک پتروشیمی»، به نقل از برخی کارشناسان از بازگشت بنزین پتروشیمی به جایگاه‌ها خبر داد و گفت: «واردات بنزین از سال ۱۳۸۸ قطع شد و سپس به علت بی‌برنامگی، یک نفر پیشنهاد داد که کسری بنزین را از محل ترکیبات بنزین تولیدی در پتروشیمی‌ها تامین کنیم. آن ترکیب از نظر استاندارد اصلا بنزین نیست و برای سلامتی بسیار خطرناک است و ترکیبات بنزن و تلوئین در آن بسیار بالاتر از حد استاندارد است. مثلا بنزن یک ترکیب کارتینوژن درجه آ است و به سرطان منجر می‌شود، اما متاسفانه از سال ۱۳۸۹ این کار صورت گرفت.»

معصومه ابتکار با اشاره به «یک گزارش خیلی محرمانه از پتروشیمی» افزود: «گزارشی به دستم رسید که اصلا باورکردنی نبود، اما بررسی‌های ما در شورای شهر نشان داد این موضوع حقیقت دارد. از آقای قالیباف خواستیم دستگاه‌های سنجش هوا وارد شوند، اما بعد از چند ماه، شرکت کنترل کیفیت هوا اطلاع داد که متاسفانه این مسئله اتفاق افتاده و میزان بنزن در هوای تهران چندصد برابر حد مجاز است. در سال ۱۳۹۲ که دولت عوض شد، من به سازمان محیط زیست رفتم و متوجه شدم آنجا نیز درباره کیفیت بنزین پتروشیمی گزارش‌هایی وجود داشت، اما اجازه نداده بودند این موضوع علنی شود.»

روزنامه سازندگی هم در شماره ۲۰ آذر ۱۴۰۳ تحریم‌ها و «سیاست پایین نگه داشتن قیمت بنزین» را از عوامل اصلی آلودگی هوای تهران دانسته بود. بر اساس این گزارش، قیمت بنزین تولیدشده در پالایشگاه‌های ایران بسیار کمتر از بنزین واقعی و البته آلودگی‌اش هم بسیار بیشتر از بنزین واقعی است.

مقام‌های دولتی می‌گویند ۶۰ درصد آلودگی هوا در ایران که سالانه دست‌کم ۴۰ هزار نفر را می‌کشد، ناشی از تردد وسایل نقلیه موتوری است. در نتیجه، استفاده از بنزین پتروشیمی، اجرا نشدن قانون هوای پاک، استفاده نیروگاه‌ها از مازوت و گازوئیل و تولید خودروهای بی‌کیفیت ایرانی و اسقاط نکردن خودروهای فرسوده را می‌توان اصلی‌ترین عوامل آلودگی هوا دانست.

به گفته معاون وزارت بهداشت، ۱۱ میلیون از ۱۲ میلیون موتورسیکلت و ۲.۵ میلیون از ۱۴ میلیون خودرو موجود فرسوده‌اند و خسارت مالی سالانه آلودگی هوا در ایران ۱۲ میلیارد دلار براورد می‌شود.

به‌تازگی دکتر آرمان سورانی یان‌چشمه، متخصص و جراح مغز و اعصاب در ایران، ضمن هشدار درباره پیامدهای ادامه آلودگی هوا تصریح کرد که به‌ دلیل سمی بودن هوا، هفت میلیون ایرانی در معرض ابتلا به تومور مغزی قرار دارند.