در دهه ۱۳۴۰ خورشیدی، وقتی شمس پهلوی، دختر رضاشاه فقید به بیماری آسم مبتلا شد، تصمیم گرفت محل سکونتش را به مکانی خوش آب‌وهوا و دور از آلاینده‌های شهری منتقل کند. این بود که محدوده‌ای در مهرشهر کرج را برای زندگی انتخاب کرد و پس از آن کاخ مروارید طی دو سال، در زیربنایی به مساحت دو هزار و ۵۰۰ مترمربع به سفارش شمس پهلوی و همسرش، مهرداد پهلبد، وزیر وقت فرهنگ و هنر، کنار دریاچه‌ای مصنوعی و با الگوبرداری از شیوه معماری فرانک لوید رایت، معمار مشهور آمریکایی، ساخته شد.

سازه اصلی کاخ به‌ شکل سفره ماهی است که صدفی آن را در بر گرفته است. این کاخ هم به سبب ویژگی‌های منحصربه‌فرد معماری و هم به دلیل اینکه بخشی از تاریخ معاصر ایران را در خود جای داده، واجد ارزش‌های فرهنگی و تاریخی است، با این حال، مانند دیگر آثار تاریخی ایران که با دوران پادشاهی پیوند دارند، به شکلی هدفمند و معنادار، در حال تخریب است.

در سال‌های اخیر، درباره تعرض به حریم کاخ مروارید و تخریب بخش‌هایی از آن به‌تناوب خبرهایی منتشر شد، با این حال نه میراث فرهنگی استان البرز و نه هیچ نهاد دیگری، برای محافظت و مرمت آن اقدامی نکردند.

در یکی از آخرین خبرهای مربوط به کاخ مروارید، حسین مهاجری، عضو شورای شهر کرج، گفت که این سقف‌ اتاق‌های این کاخ فرو ریخته و دیوارها و مبلمان داخلی به‌شدت آسیب دیده‌اند. او گفت که شهرداری قرار بود با جذب سرمایه‌گذار، کاخ مروارید را به موزه تبدیل کند و حتی طرح «موزه جواهرات» نیز مطرح شد، اما حالا این کاخ به حال خود رها شده و او پس از بازید از آن، «متاسف» شده است.

مجموع گزارش‌های کارشناسان و فعالان میراث فرهنگی نشان می‌دهد که رهاشدگی معنادار کاخ مروارید با هدف تخریب تدریجی آن، تنها مسئله‌ای نیست که این بنای تاریخی و فرهنگی را تهدید می‌کند، بلکه ساخت‌وساز‌های غیرمجاز، کاشت درخت در حریم و عرصه و طراحی اتوبان در حریم آن نیز به موضوعی نگران‌کننده تبدیل شده است.

به‌تازگی سیامک صحافی، رئیس انجمن تاریخ و میراث ایرانیان، در پیامی در شبکه ایکس، به ساخت‌وسازهای غیرمجاز در حریم کاخ مروارید واکنش نشان داد و نوشت: «سکوت عجیب اداره کل میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی استان البرز در خصوص تخلف از پروانه صادره در حریم کاخ مروارید در مهرشهر کرج، اینگونه می‌شود که برخی مملکت را با چپاول‌خانه اشتباه می‌گیرند». او ضمن انتشار عکس‌هایی از این ساخت‌وسازها، از دادستان عمومی و انقلاب کشور و همچنین سازمان بازرسی خواست به این موضوع ورود پیدا کنند.

او پیش‌تر و در تیرماه نیز به تعرض شهرداری کرج به حریم کاخ مروارید، واکنش نشان داده و به روزنامه جهان صنعت گفته بود که «آسیب رساندن به حریم کاخ مروارید، به‌عنوان یک اثر ثبت ملی شده به بهانه حل معضل ترافیکی پذیرفتنی نیست؛ زیرا کاخ مروارید یک اثر بسیار مهم معماری مربوط به دوره پهلوی و راوی بخشی از تاریخ معاصر ایران است».

رئیس انجمن تاریخ و میراث ایرانیان این سخنان را پس از آن بیان کرد که پروژه کنارگذر مهرشهر کرج که از سال ۱۳۹۸ و با ادعای «کاهش ترافیک و اتصال اتوبان همت به بزرگراه کرج‌ــ‌‌تهران» شروع شد، در کانون توجه قرار گرفت. شهرداری کرج در ویدیویی تبلیغاتی اذعان کرد که برای اجرای این پروژه حدود ۹۰۰ درخت باغ آلو «جابه‌جا» شده‌اند. این مسئله وقتی بازتاب بیشتری پیدا کرد که خبر رسید شهرداری کرج با مجوز میراث فرهنگی استان البرز، این تعداد درخت را قطع کرده است.

فعالان میراث فرهنگی پیش‌ از آن بارها هشدار داده بودند که عملیات عمرانی و تعریض خیابان در حریم کاخ شمس، یکی از مهم‌ترین آثار به‌جامانده از دوران پهلوی را با تهدید جدی مواجه کرده است، اما در پی هر یک از این موج‌های خبری، مسئولان شهرداری کرج مدعی شدند قوه قضاییه مجوز این عملیات را صادر کرده و استانداری البرز نیز با آن موافقت کرده است.

نگین مهرشهر کرج

اراضی کاخ مروارید حدود ۱۸۵ هکتار است و بنا به گفته کارشناسان، در پایان عملیات عمرانی تعریض خیابان‌ها نزدیک به ۱۰ هکتار آن از بین می‌رود.

کاخ شمس هنگامی که ساخته شد، بخش‌های مختلفی داشت؛ از جمله تالار، دفتر مخصوص شمس پهلوی، سینما، سالن بیلیارد، زمین گلف، استخر، آب‌نما و محل نگهداری پرندگان که اکنون برخی از آن‌ها از بین رفته‌ یا تغییر کاربری داده‌اند.  

یکی از زیباترین فضاهای کاخ اتاق صدف است که تزیینات مختلفی دارد و از بیرون به شکل حلزون است. این حجم‌ها به منظور هماهنگی و همخوانی با طبیعت و محیط پیرامون خلق شدند. سازه بتونی کاخ هم از داخل نمایان است و با سنگ و پارچه و مصالح شفاف، ماهرانه ترکیب و تزیین شده‌ است.

پس از وقوع انقلاب اسلامی، کاخ شمس نیز مانند بسیاری دیگر از بناها به مصادره نهادهای حکومتی درآمد. در ابتدا بنیاد مستضعفان آن را مصادره کرد و سپس با بهایی اندک، به بنیاد تعاون سپاه پاسداران فروخته شد.

این کاخ طی سال‌های پس از انقلاب، در نتیجه بی‌ اعتنایی و تبدیل شدن به قرارگاه‌های ایدئولوژیک و نظامی سپاه پاسداران، به‌تدریج شکوهش را از دست داد و به مخروبه‌ تبدیل شد و با اینکه دادستانی عمومی و انقلاب کرج اردیبهشت ۱۳۹۳، حکم واگذاری این کاخ به میراث فرهنگی را صادر کرد، سپاه پاسداران زیر بار واگذاری این کاخ نرفت.

سال ۱۳۹۵، مدیرکل وقت میراث فرهنگی البرز اذعان کرد که سپاه پاسداران طی توافقی با شهرداری کرج، قرار بود در محدوده کاخ شمس هفت هزار واحد مسکونی بسازد. پروانه ساخت خانه‌ها در این محوطه تاریخی نیز صادر شده بود اما، با مخالفت کارشناسان، موضوع به کمیسیون ماده ۵ رفت و متوقف شد.

در زمستان همان سال، معاون وقت میراث فرهنگی از واگذاری ۲۷ هکتار عرصه کاخ شمس به میراث فرهنگی خبر داد و گفت که سپاه پاسداران تنها به شرط گرفتن «زمین معوض»، با واگذاری کامل این مجموعه به میراث فرهنگی موافقت کرده است. شرطی که با توجه به وسعت زیاد کاخ شمس و بودجه اندک میراث فرهنگی قابل‌اجرا نبود و به همین دلیل مسئله تملک این کاخ همچنان مبهم باقی ماند.

سال ۱۳۹۷، پس از اینکه کاربری کاخ به موزه تغییر کرد و درهای آن به‌ روی عموم مردم باز شد، مردم با کاخی روبرو شدند که اشیای آن به سرقت رفته و تاراج شده بود و بخش‌های مختلف آن در حال تخریب بود.

به‌رغم اینکه این بنا در فهرست میراث ملی ایران ثبت است، برای محافظت و مرمت آن اقدامی نمی‌شود. وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نیز همواره مدعی است که میراث فرهنگی بضاعت مرمت این بنای تاریخی را ندارد.