رشد چشمگیر آمار ابتلا به کبد چرب در ایران زنگ خطر تازه‌ای را برای نظام سلامت کشور به صدا درآورده است. پزشکان و متخصصان گوارش هشدار می‌دهند که روند فزاینده این بیماری ناشی از تغییر سبک زندگی، تغذیه نامناسب و بی‌تحرکی گسترده در جامعه است و اگر تداوم یابد به یکی از بحران‌های جدی سلامت عمومی بدل خواهد شد.

کبد چرب به‌دلیل تجمع چربی در سلول‌های کبدی شکل می‌گیرد و در مراحل ابتدایی بدون علامت است. از آنجا که نشانه‌های بیماری تا زمان بروز التهاب یا انجام آزمایش‌های دقیق ظاهر نمی‌شود، بسیاری از مبتلایان در مراحل پیشرفته از وضعیت خود آگاه می‌شوند. همین موضوع سبب شده نرخ شناسایی در مراحل اولیه پایین باشد و درمان زمانی آغاز شود که کبد درگیر آسیب‌های جدی است.

به باور متخصصان، تغییر الگوی تغذیه، مصرف بی‌رویه غذاهای سریع و آماده (فست‌فود)، نوشابه‌های گازدار و کمبود فعالیت بدنی در کنار زمینه‌های ژنتیکی، از عوامل اصلی گسترش این بیماری است. براساس داده‌های رسمی، ۳۰ تا ۴۰ درصد بزرگسالان بالای ۱۸ سال در ایران به درجات مختلف کبد چرب مبتلایند، رقمی که در مقایسه با سه دهه پیش چند برابر شده است.

شیوع نگران‌کننده بیماری‌های کبدی

کامران باقری لنکرانی، وزیر پیشین بهداشت، در چهارمین همایش جامع گوارش و کبد اعلام کرده است که به‌رغم کاهش موارد هپاتیت‌های ویروسی، میزان ابتلا به کبد چرب و عوارض ناشی از آن رو به افزایش است. او تاکید کرده است که در گذشته، سرطان کبد ناشی از هپاتیت ویروسی چالش اصلی بود، اما امروز سرطان کبد مرتبط با کبد چرب در حال پیشی گرفتن از سایر عوامل است.

به گفته پزشکان متخصص گوارش، حدود نیمی از مراجعان به کلینیک‌های تخصصی، به کبد چرب مبتلایند. این بیماری در سه درجه طبقه‌بندی می‌شود: در درجه یک چربی در کبد انباشته شده است، اما هنوز التهاب قابل‌توجهی وجود ندارد. در درجه دو (مرحله شایع در ایران)، میزان چربی افزایش یافته است و التهاب خفیف بروز می‌کند. در این مرحله افزایش آنزیم‌های کبدی، بالا رفتن کلسترول و تری‌گلیسیرید، و احتمال ابتلا به دیابت زنگ خطر جدی محسوب می‌شود. در نهایت، درجه سه مرحله‌ای خطرناک است که در آن التهاب گسترده و فیبروز (زخم‌شدن بافت کبد) آغاز می‌شود و در نهایت ممکن است به سیروز کبدی یا ازکارافتادگی کامل کبد منجر شود.

متخصصان اشاره می‌کنند که تشخیص زودهنگام در درجه‌های یک و دو کلید پیشگیری از پیشرفت بیماری است. با این حال، هزینه بالای آزمایش‌های تخصصی مانند سونوگرافی و فیبرو اسکن، مانع مراجعه زودهنگام مبتلایان می‌شود. بسیاری از افراد تنها زمانی به پزشک مراجعه می‌کنند که علائم آشکار می‌شود و آسیب به مرحله بازگشت‌ناپذیر رسیده است.

کارشناسان سلامت خواستار برنامه‌ریزی ملی برای غربالگری منظم، ترویج تغذیه سالم و کاهش هزینه‌های تشخیص شده‌اند تا از تبدیل کبد چرب به یکی از معضلات گسترده نظام بهداشت کشور جلوگیری شود.

نادیده گرفتن علائم ابتدایی و افزایش خطر پنهان

پزشکان هشدار می‌دهند که یکی از مهم‌ترین دلایل پیشرفت بیماری کبد چرب در ایران، بی‌توجهی مبتلایان به علائم ابتدایی است. دکتر محمد امانی، متخصص گوارش، می‌گوید احساس خستگی مداوم، ضعف عمومی، درد یا سنگینی در سمت راست بالای شکم، نفخ، دشواری در کاهش وزن یا افزایش ناگهانی وزن، بی‌اشتهایی، احساس سیری زودرس و در مراحل پیشرفته‌تر، تغییر رنگ پوست یا خارش‌های مداوم، ازجمله نشانه‌های شایع این بیماری است.

به گفته امانی، شدت علائم همیشه با میزان پیشرفت بیماری برابر نیست، به همین دلیل برخی مبتلایان به‌رغم آسیب قابل‌توجه به کبد، ممکن است هیچ نشانه جدی نداشته باشند. او تاکید می‌کند که افراد دارای اضافه‌وزن، دیابت نوع دو، کلسترول بالا یا مصرف‌کنندگان الکل، باید تحت نظر پزشک باشند و آزمایش‌های دوره‌ای انجام دهند تا در صورت ابتلا به کبد چرب درمان به‌موقع آغاز شود.

بر پایه داده‌های سازمان بهداشت جهانی، نرخ ابتلا به کبد چرب در سطح جهانی حدود ۲۵ درصد است، در حالی که در ایران این رقم حدود ۳۵ درصد برآورد می‌شود، اختلافی که نگران‌کننده است. بر اساس مطالعات انجمن متخصصان گوارش ایران، میزان شیوع این بیماری در کشور دو برابر میانگین کشورهای آسیایی است.

دکتر رضا ملک‌زاده، رئیس انجمن متخصصین گوارش و کبد ایران، در تازه‌ترین ارزیابی‌اش گفته است: «سالانه بیش از ۱۰ هزار نفر در ایران به نارسایی کبد دچار می‌شوند و حدود پنج هزار نفر جان خود را از دست می‌دهند.» او افزوده است که کبد چرب شایع‌ترین علت بیماری‌های کبدی در کشور است و پیش‌بینی می‌شود در سال‌های آینده شیوع آن بیش از این نیز افزایش یابد.

بر اساس آمارهای رسمی، سالانه حدود ۳۲ هزار مرگ زودرس ناشی از بیماری‌های گوارش و کبد در ایران ثبت می‌شود. از این میان، ۵۹ درصد مربوط به افراد زیر ۷۰ سال و ۱۷ درصد مربوط به افراد زیر ۵۰ سال است. از میان این مرگ‌ها سهم سیروز کبدی بیش از پنج هزار نفر است و بیش از ۶۴ درصد مرگ‌های ناشی از سیروز در سنین کمتر از ۷۰ سال رخ می‌دهد.

پزشکان تاکید می‌کنند که چنین ارقامی تنها آمار مرگ‌ومیر را نشان می‌دهد و واقعیت پشت آنها گسترده‌تر است. میلیون‌ها ایرانی با درجات مختلفی از آسیب کبدی زندگی می‌کنند که اگر درمان نشود به‌تدریج به مرحله سیروز و در نهایت نارسایی کبد می‌رسد.

پیوند کبد چرب با بیماری‌های مزمن و سکته‌های زودرس

کارشناسان حوزه سلامت می‌گویند که کبد چرب نه‌تنها خود یک بیماری جدی است، که با افزایش احتمال ابتلا به بیماری‌های متابولیک و قلبی‌ـ‌عروقی نیز ارتباط مستقیم دارد. گزارش‌ها نشان می‌دهد حدود ۲۵ تا ۳۰ درصد جمعیت ایران به «سندرم متابولیک» دچارند، وضعیتی که با چاقی، فشار خون بالا، قند خون بالا و چربی خون بد همراه است.

نرخ فشار خون بالا در میان بزرگسالان ۳۵ تا ۷۹ ساله ایرانی به ۴۲ درصد رسیده است. همچنین ۷۰ درصد از شهروندان دچار چاقی یا اضافه‌وزن‌اند و بیش از ۹۰ درصد جمعیت در دو جنس فعالیت بدنی کافی ندارند. از سوی دیگر، ۱۵ درصد بزرگسالان ایرانی به دیابت مبتلایند و بیش از یک‌چهارم جمعیت در مرحله پیش‌دیابت قرار دارند.

پزشکان هشدار می‌دهند که افزایش چربی خون بد، موسوم به ال‌دی‌ال (LDL)، نیز در ایران به سطح نگران‌کننده‌ای رسیده است، به‌گونه‌ای که میانگین آن در مردان حدود ۱۲۴ میلی‌گرم و در زنان حدود ۱۲۰ میلی‌گرم گزارش شده است، درحالی‌که میزان طبیعی باید زیر ۷۰ میلی‌گرم باشد.

ترکیب این عوامل باعث شده است کبد چرب به‌طور غیرمستقیم در افزایش بیماری‌های قلبی، دیابت و سکته‌های زودرس نقش داشته باشد. متخصصان قلب و عروق می‌گویند که در مبتلایان به کبد چرب، خطر سکته قلبی یا مغزی چند برابر بیشتر از سایر افراد است.

مصرف غذاهای پرچرب، شیرینی‌ها، نوشیدنی‌های قندی و غذاهای سریع و آماده، و کم‌تحرکی از مهم‌ترین عوامل تشدید بیماری در مرحله درجه دو است- مرحله‌ای که بیشترین جمعیت مبتلا در ایران را دربر می‌گیرد. در این مرحله، التهاب کبد و اختلال در عملکرد سوخت‌وساز خطر بروز سکته را افزایش می‌دهد.

بر اساس تازه‌ترین داده‌های انجمن مغز و اعصاب ایران، ایرانی‌ها به‌طور میانگین ده سال زودتر از متوسط جهانی دچار سکته می‌شوند. دکتر محمدحسین حریرچیان، متخصص مغز و اعصاب و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران، علت این وضعیت را شیوع بالای بیماری‌های زمینه‌ای مانند دیابت، فشار خون بالا و چربی خون می‌داند که به گفته او «در کشور ما به‌درستی کنترل نمی‌شود».

خلا فرهنگ پیشگیری و چالش نظام سلامت

یکی از جدی‌ترین چالش‌های حوزه سلامت در ایران انجام ندادن آزمایش‌های دوره‌ای پزشکی است. در حالی که در بسیاری از کشورها، غربالگری منظم برای سنجش قند خون، چربی، فشار و سلامت کبد در سنین مختلف انجام می‌شود، در ایران چنین برنامه‌ای به شکل فراگیر وجود ندارد.

هزینه بالای خدمات تشخیصی، ضعف نظام بیمه و فشار اقتصادی باعث شده شهروندان تنها زمانی به پزشک مراجعه کنند که علائم بیماری‌شان آشکار شده است. در چنین شرایطی، درمان در مراحل پیشرفته آغاز می‌شود که هزینه آن برای بیماران و نظام سلامت چندین برابر خواهد بود.

کارشناسان بهداشت تاکید دارند که برای مقابله با این روند باید همزمان سه محور دنبال شود، آموزش عمومی درباره تغذیه سالم، حمایت بیمه‌ای از آزمایش‌های دوره‌ای و اصلاح الگوی غذایی در سطح ملی. بدون اجرای چنین برنامه‌ای، روند روبه‌افزایش بیماری‌های متابولیک، دیابت و کبد چرب در ایران متوقف نخواهد شد و بار مالی و انسانی سنگینی بر دوش نظام سلامت باقی خواهد ماند.