کلید خوردن سازوکار مکانیسم ماشه برای بازگشت تحریم‌ها از سوی سه کشور اروپایی – بریتانیا، آلمان و فرانسه – بازار ارز ایران را در نخستین روز هفته اول شهریور با تکانه‌ای تازه روبه‌رو کرد. با اینکه برخی کارشناسان پیش‌بینی می‌کردند که با احتمال دستیابی به توافقی موقت یورو عقب‌نشینی کند، معاملات روز شنبه با جهشی معنادار آغاز شد. عامل اصلی این جهش واکنش منفی تهران به پیشنهاد تمدید توقف مکانیسم ماشه بود؛ پاسخی که عملا امید فعالان بازار به جلوگیری از بازگشت تحریم‌ها را از میان برد.

در همین چارچوب، قیمت یورو که پنجشنبه گذشته به ۱۱۷ هزار تومان رسیده بود، روز شنبه از مرز ۱۲۰ هزار تومان گذشت. عبور نرخ در میانه روز از سطح ۱۲۱ هزار تومان، هشداری جدی برای اقتصادی به شمار می‌رود که طی ماه‌های اخیر با رشد افسارگسیخته نرخ ارز و تورم دست به گریبان بوده است. کارشناسان می‌گویند در صورت تداوم روند کنونی و بازگشت تحریم‌ها در سی روز آینده، بهای یورو ممکن است رکورد تازه‌ای را تا محدوده ۱۴۰ تا ۱۵۰ هزار تومان ثبت کند.

این جهش تنها به اعداد و نمودارها محدود نمی‌شود، بلکه پیامدهای مستقیم آن بر زندگی شهروندان و هزینه‌های خانوار به‌سرعت آشکار خواهد شد. افزایش بیش از ۲۵ درصدی ارزش یورو در مقایسه با ابتدای سال، گواهی بر شتاب روندی است که فاصله نرخ این ارز از پایان تعطیلات نوروزی (۹۸ هزار تومان) تا امروز را به بیش از ۲۳ هزار تومان رسانده است.

تثبیت یورو در محدوده‌های بی‌سابقه

نقطه عطف این روند عبور یورو از مرز ۱۰۰ هزار تومان در تیرماه بود؛ نقطه‌ای که کارشناسان آن را «آغاز جهش دوم» نامیدند. جنگ ۱۲روزه در منطقه فرصتی برای تثبیت این سطح فراهم کرد و حتی اعلام آتش‌بس نیز نتوانست مسیر صعودی ارز را متوقف کند. از آن پس، بازار به‌گونه‌ای عمل کرد که گویی بازگشت به زیر این مرز دیگر امکان‌پذیر نیست.

بررسی روند بلندمدت نیز نشان می‌دهد بهای یورو طی نزدیک به یک دهه از محدوده سه هزار و ۲۹۰ تومان تا سه هزار و ۵۰۰ تومان در سال ۱۳۹۴، امروز به بیش از ۱۲۰ هزار تومان رسیده است. این مسیر پرنوسان بارها شاهد جهش و افت بوده اما در مجموع شیب صعودی آن حکایت از فرسایش مداوم ارزش ریال دارد.

مهم‌ترین دوره ثبات نسبی در این میان به سال‌های مذاکرات هسته‌ای و سپس اجرای توافق برجام بازمی‌گردد. در آن مقطع، نرخ یورو با شیبی ملایم میان سه هزار و ۵۰۰ تا چهار هزار تومان در نوسان بود و حتی برای مدتی از چهار هزار و ۵۰ به سه هزار و ۸۹۰ تومان کاهش یافت. 

اما در آستانه روی کار آمدن دونالد ترامپ، زمزمه‌های خروج آمریکا از برجام و افزایش سطح تحریم‌ها بار دیگر بازار ارز را ملتهب کرد و بهای یورو تا چهار هزار و ۵۰۰ تومان بالا رفت؛ روندی که امروز در مقیاسی چند ده‌برابری ادامه یافته و اقتصاد ایران را در برابر بحرانی تازه قرار داده است.

تبعات تحریم‌های آمریکا؛ آغاز جهش‌های سنگین ارزی

خروج ایالات متحده از برجام و بازگشت تحریم‌های گسترده، نقطه شروع جهش ناگهانی یورو در اقتصاد ایران بود. دولت دوم حسن روحانی، برخلاف دوره نخست خود که با ثبات نسبی ارز روبه‌رو بود، با بحرانی مواجه شد که نرخ یورو را از پنج‌ هزار تومان در اسفند ۱۳۹۶ تا مهرماه ۱۳۹۷ به قله ۲۲ هزار و ۳۰۰ تومان رساند. این رکورد اگرچه برای مدتی کوتاه با عقب‌نشینی مواجه شد و قیمت تا ۱۸ هزار تومان کاهش یافت، اما شوک‌های پی‌درپی اجازه نداد این کاهش ادامه‌دار باشد.

در مهر ۱۳۹۸، بهای یورو به محدوده ۱۳ هزار تومان بازگشت، اما تصمیم دولت به افزایش ناگهانی قیمت بنزین و اعتراض‌های آبان‌ماه همان سال، مسیر جدیدی برای صعود نرخ ارز گشود. نتیجه آن، جهشی بود که در پاییز ۱۳۹۹ نرخ یورو را از مرز ۳۷ هزار تومان عبور داد و حتی در برخی روزها سقف ۴۰ هزار تومان را لمس کرد.

انتخابات ریاست‌جمهوری ۱۴۰۰ و روی کار آمدن ابراهیم رئیسی با شعار مدیریت بازار ارز، در روند افزایش نرخ ارز وقفه‌ای کوتاه ایجاد کرد. سیاست بانک مرکزی در ماه‌های نخست بر تزریق گسترده ارز به بازار استوار بود و برای مدتی نرخ یورو را در بازه ۲۵ تا ۲۹ هزار تومان نگه داشت. با این حال، رشد شتابان تورم و افزایش بی‌محابای نقدینگی، اثر این سیاست را از میان برد و سال ۱۴۰۱ را به دوره جهش‌های بی‌سابقه بدل ساخت.

تنها در فاصله شهریور تا اسفند ۱۴۰۱، نرخ یورو بیش از دو برابر شد و از مرز تاریخی ۶۱ هزار تومان گذشت. سجاد بوربور، کارشناس بازار ارز، معتقد است: «دولت سیزدهم با وجود تزریق ۲۰۰ هزار میلیارد دلار منابع ارزی، نتوانست مانع رشد افسارگسیخته نرخ ارز شود.»

الگوی ثابت سیاست‌گذاری در این دولت، یعنی کنترل دستوری و مداخله مقطعی، تنها توانست برای مدت کوتاهی مانع صعود یورو شود. اما در نهایت، در فروردین ۱۴۰۳ بازار رکوردی تازه ثبت کرد و نرخ یورو به ۷۳ هزار تومان رسید؛ عددی که سقوط تاریخی ریال در برابر ارزهای اروپایی را عیان‌تر ساخت.

وعده‌های بربادرفته دولت چهاردهم

مرگ ناگهانی ابراهیم رئیسی و روی کار آمدن دولت مسعود پزشکیان با شعار احیای مذاکرات با غرب، به نظر می‌آمد فرصتی برای ثبات قیمت ارز را بار دیگر زنده کرده است. انتشار خبر ازسرگیری گفتگوها با آمریکا، موجی هیجانی در بازار به راه انداخت و نرخ یورو را موقتا تا ۶۶ هزار تومان پایین آورد.

ناتوانی در اجرای سیاست‌های پایدار و مدیریت فشار تورمی، نه‌تنها مانع ادامه روند نزولی نشد، بلکه قیمت یورو را در شش‌ماهه دوم ۱۴۰۳ به‌طور مداوم افزایش داد. نرخ این ارز از محدوده ۶۶ هزار تومان تا آستانه ۱۰۰ هزار تومان پیش رفت و حتی در دی و اسفند چند بار سقف تاریخی ۱۰۰ هزار تومان را پشت سر گذاشت.

عبدالناصر همتی، وزیر اقتصاد دولت چهاردهم، در نهایت به دلیل ناتوانی در کنترل بازار ارز با رای مجلس برکنار شد. کارشناسان از همان زمان هشدار می‌دادند که بدون توافق فوری، با وجود تورم بالای ۳۰ درصد ــ که در برخی مقاطع پنج‌ساله اخیر حتی از ۴۵ درصد هم فراتر رفته بود ــ نرخ واقعی یورو در محدوده ۱۰۰ تا ۱۲۰ هزار تومان تثبیت خواهد شد. به باور آنان، اتکا به ارزپاشی بانک مرکزی تنها ابزاری برای پنهان‌سازی موقت واقعیت بازار است و نمی‌تواند مانع بحران درازمدت شود.

تیر خلاص جنگ و مکانیسم ماشه

آغاز سال ۱۴۰۴ با مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا فرصت کوتاه‌مدتی برای کاهش فشار بازار ارز ایجاد کرد، اما جنگ ۱۲روزه با اسرائیل تیر خلاصی بر رویای توافق بود. این تحولات نشان داد سیاست «مدیریت هیجانی» بازار از طریق اخبار و شایعات مربوط به ازسرگیری گفتگوها دیگر کارایی ندارد.

کارشناسان هشدار می‌دهند در صورت بازگشت تحریم‌های شورای امنیت، اصلی‌ترین منبع ورود یورو به ایران، یعنی فروش محصولات نفتی و پتروشیمی، به حداقل خواهد رسید. در چنین شرایطی، همزمان با تشدید گمانه‌زنی‌ها درباره عبور دلار از محدوده ۱۲۰ تا ۱۳۰ هزار تومان، عبور یورو از مرز ۱۵۰ هزار تومان محتمل‌ترین سناریو برای ابتدای پاییز است.

بر پایه تحلیل‌ها، خطر آغاز دوباره جنگ با اسرائیل، سقوط مستمر بازار سرمایه و رکود در بخش مسکن، عواملی هستند که موج نقدینگی سرگردان را به سمت بازار ارز روانه می‌کنند. در این صورت، سطح تقاضا برای یورو ممکن است چنان افزایش یابد که رسیدن نرخ آن به محدوده ۱۵۰ تا ۱۸۰ هزار تومان تا پایان سال چندان نامحتمل نباشد.

معنای چنین رشدی بی‌ارزش‌تر شدن ریال و فقیرتر شدن جامعه است. معیشت میلیون‌ها ایرانی مستقیم با نرخ ارز گره خورده است و حتی مسعود پزشکیان، رئیس دولت چهاردهم، روز جمعه در گفتگوی تلویزیونی اذعان کرد که بخش بزرگی از مشکلات امروز کشور ریشه در تحریم‌ها دارد، تحریم‌هایی که نخستین اثرشان را همواره بر نرخ دلار و یورو گذاشته‌اند و تداوم آنها شکاف میان ریال و ارزهای خارجی را بیش از پیش عمیق‌تر خواهد کرد.