با افزایش چشمگیر موارد ابتلا به پوکی استخوان، جامعه پزشکی ایران درمورد تبدیل این بیماری به یکی از مهم‌ترین تهدیدهای سلامت عمومی هشدار داده است. براساس داده‌های تازه، پوکی استخوان اکنون در شمار بیماری‌هایی قرار دارد که از نرخ شیوع بالایی برخوردارند.

دکتر افشین استوار، رئیس مرکز تحقیقات استئوپروز پژوهشگاه علوم غدد و متابولیسم دانشگاه علوم پزشکی تهران، با استناد به آمارهای رسمی اعلام کرد: «۴۲ درصد از زنان بالای ۶۰ سال و ۳۷ درصد از زنان بالای ۵۰ سال در ایران دچار پوکی استخوان هستند. این رقم در سنین بالاتر افزایش می‌یابد و در افراد بالای ۷۵ سال به حدود ۸۰ درصد می‌رسد. به‌عبارتی، از هر پنج زن بالای ۷۰ سال، چهار نفر به این بیماری مبتلا هستند.»

به گفته دکتر استوار، این آمارها با توجه به شرایط فزاینده سالمندی در کشور، برای نظام سلامت زنگ خطری جدی محسوب می‌شود.

پوکی استخوان، به دلیل کاهش تراکم و استحکام استخوان، خطر شکستگی‌های ناگهانی را به‌ویژه در سالمندان افزایش می‌دهد. نکته نگران‌کننده اینجاست که بسیاری از مبتلایان، پیش از بروز شکستگی، هیچ‌گونه عوارضی ندارند و درنتیجه، بیماری در مراحل پیشرفته تشخیص داده می‌شود.

مقایسه آمارهای اخیر با داده‌های گذشته نشان می‌دهد نرخ ابتلا در میان زنان ایرانی رشد قابل‌توجهی داشته است. در سال ۱۳۹۰ حدود ۲۰ درصد از زنان بالای ۵۰ سال در ایران دچار درجاتی از پوکی استخوان بودند، اما این رقم در سال‌های اخیر به ۳۷ درصد رسیده است.

برخی پزشکان اگرچه افزایش دسترسی به آزمایش‌های سنجش تراکم استخوان را عامل تشخیص بیشتر می‌دانند، اما اشاره می‌کنند که عامل اصلی شیوع پوکی استخوان شیوه زندگی ناسالم، تغذیه نامناسب، و عوامل ژنتیکی است.

کاهش سطح استروژن پس از یائسگی از مهم‌ترین عوامل خطر در زنان به شمار می‌رود. استروژن نقش کلیدی در حفظ سلامت استخوان دارد و افت آن، به‌ویژه در پنج تا ۱۰ سال نخست پس از یائسگی، باعث تسریع پوکی استخوان می‌شود. در این زمینه، انجام آزمایش‌های پیشگیرانه و نظارت مستمر بر سطح استروژن می‌تواند در کنترل بیماری نقش موثری داشته باشد.

از دیگر عوامل مهم در بروز پوکی استخوان، کمبود ویتامین دی و کلسیم است. دکتر باقر لاریجانی، رئیس پژوهشگاه علوم غدد و متابولیسم، هشدار می‌دهد که حدود ۶۰ درصد از ایرانیان دچار کمبود کلسیم و بیش از ۷۰ درصد با کمبود ویتامین دی مواجه‌اند.

دلایل این کمبودها به کاهش مصرف لبنیات، تغذیه نامناسب، قرار نگرفتن در معرض نور خورشید و تشخیص دیرهنگام کمبود ویتامین‌ها بازمی‌گردد. به‌ویژه کاهش چشمگیر مصرف لبنیات، در نتیجه افزایش قیمت این محصولات در سال‌های اخیر، نگرانی‌های جدی ایجاد کرده است. این روند، نه‌تنها سلامت استخوان، که در بلندمدت  سلامت عمومی را تهدید می‌کند.

مصرف لبنیات نصف شد، استخوان‌ها شکستند؛ شیوه زندگی عامل تشدید بحران پوکی استخوان

روند کاهشی مصرف لبنیات، که یکی از مهم‌ترین منابع کلسیم است، با افزایش نرخ ابتلا به پوکی استخوان مرتبط است. در حالی‌که سرانه مصرف لبنیات در سال ۱۳۸۹ حدود ۱۳۰ کیلوگرم بوده، این رقم در سال ۱۴۰۳ به کمتر از ۵۵ کیلوگرم کاهش یافته است. کاهش بیش از ۵۰ درصدی در کمتر از ۱۵ سال، زنگ خطری جدی برای سلامت جامعه ایرانی محسوب می‌شود.

کارشناسان معتقدند افزایش مشکلات معیشتی، به‌ویژه در میان دهک‌های پایین درآمدی، به حذف بسیاری از مواد غذایی مغذی از سبد مصرفی خانوارها منجر شده است. این اقشار ناگزیرند مواد غذایی ارزان و پرکالری اما فاقد ارزش غذایی مفید را جایگزین کنند؛ تغییری که تاثیر مستقیم بر کاهش دریافت کلسیم، ویتامین دی و دیگر ریزمغذی‌های حیاتی برای سلامت استخوان دارد.

علاوه بر تغذیه، شیوه زندگی بی‌تحرک نیز در بروز و تشدید پوکی استخوان نقش مهمی دارد. شیوع کم‌تحرکی به‌ویژه در میان نوجوانان و جوانان، همراه با افزایش نرخ چاقی، زمینه ابتلا به بیماری در میانسالی و سالمندی را فراهم می‌کند. متخصصان ورزشی تاکید می‌کنند که فعالیت‌هایی مانند پیاده‌روی، طناب زدن و تمرین با وزنه، به تقویت تراکم استخوان کمک می‌کنند، اما شیوه زندگی شهری، استفاده فزاینده از وسایل نقلیه، و کاهش فعالیت بدنی این امکان را محدود کرده است.

افزون بر این عوامل، نباید نقش وراثت را در ابتلا به این بیماری نادیده گرفت. پزشکان توصیه می‌کنند افرادی که سابقه خانوادگی ابتلا به پوکی استخوان دارند، پیش از رسیدن به دوران سالمندی، برای غربالگری و آغاز درمان زودهنگام پوکی استخوان اقدام کنند.

پوکی استخوان تنها یک بیماری خاموش استخوانی نیست، بلکه تبعات جسمی، روانی و اقتصادی گسترده‌ای دارد. شکستگی لگن، ستون فقرات و مچ دست، از شایع‌ترین پیامدهای این بیماری‌اند. براساس آمار رسمی، بیش از ۸۰ درصد افرادی که دچار شکستگی لگن می‌شوند، به زندگی پیشین خود بازنمی‌گردند.

شکستگی‌های میکروسکوپی در مهره‌های ستون فقرات نیز ممکن است به تغییر شکل بدن، ایجاد قوز و خمیدگی منجر شود. این وضعیت، به‌ویژه در میان زنان سالمند، به احساس ناتوانی، ترس از تحرک، پرهیز از فعالیت‌های اجتماعی و در نهایت افسردگی و انزوا منجر می‌شود.

از منظر اقتصادی، پوکی استخوان بار مالی قابل‌توجهی بر دوش نظام سلامت می‌گذارد. هزینه‌های درمان شکستگی، جراحی، فیزیوتراپی و مراقبت‌های طولانی‌مدت، هم فشار مالی بر فرد وارد می‌کند و هم به پوشش بیمه‌ای گسترده نیاز دارد. اگر روند رشد بیماری کنترل نشود، این مسئله می‌تواند بر سرانه هزینه‌های درمانی و منابع صندوق‌های بیمه فشار مضاعف وارد کند.

همچنین بررسی همزمان رشد بیماری‌های مرتبط مانند سرطان، یائسگی زودرس و دیگر اختلالات هورمونی در زنان ایرانی، ضرورت بازنگری در سیاست‌های سلامت‌محور و پیشگیری‌محور را دوچندان می‌کند. به گفته متخصصان، توجه به تغذیه سالم، فعالیت بدنی، غربالگری منظم و آموزش عمومی، چهار محور اصلی مقابله با این بحران خاموش است.

یائسگی زودرس، غربالگری ناکافی؛ ضرورت بازنگری در سیاست‌های پیشگیری از پوکی استخوان

با توجه به نقش تعیین‌کننده یائسگی در ابتلا به پوکی استخوان، برخی مطالعات داخلی نشان می‌دهند که زنان ایرانی به‌طور میانگین حدود یک سال و نیم زودتر از میانگین جهانی وارد دوره یائسگی می‌شوند.

بر پایه پژوهشی که دانشگاه علوم پزشکی ایلام در سال ۱۳۹۶ انجام داد، سن متوسط یائسگی در ایران حدود ۴۸.۲۶ سال با دامنه‌ای میان ۴۶.۸۵ تا ۴۹.۶۷ سال گزارش شده است. این ارقام در مقایسه با برخی کشورها که سن یائسگی در آنها از ۵۰ سال به بالا آغاز می‌شود حائز اهمیت است.

با این حال، دکتر طاهره افتخار، متخصص زنان، این یافته‌ها را تردیدآمیز می‌داند. او معتقد است که افزایش سن ازدواج، تاخیر در بارداری و بالا بودن شمار زنان فاقد فرزند، ممکن است تصوری نادرست از سن واقعی یائسگی در جامعه ایران ایجاد کرده باشد. با این‌حال، او بر ضرورت غربالگری زودهنگام و اقدام پیشگیرانه در حوزه سلامت استخوان تاکید کرد.

پزشکان تاکید دارند که با اصلاح شیوه زندگی، تغذیه مناسب و تحرک کافی، می‌توان از پیشرفت پوکی استخوان جلوگیری یا آن را کند کرد. رژیم غذایی غنی از کلسیم و ویتامین دی، فعالیت‌ بدنی منظم و اجتناب از عوامل خطر مانند مصرف سیگار، الکل ازجمله توصیه‌های کلیدی در این زمینه است. همچنین کنترل بیماری‌های زمینه‌ای مانند پرکاری تیروئید نقش مهمی در کاهش خطر ابتلا به پوکی استخوان دارد.

افزون بر این، غربالگری منظم در افراد بالای ۶۰ سال، به‌ویژه در میان زنان، یکی از راهکارهای موثر برای تشخیص زودهنگام و کنترل عوارض بیماری است. با آزمایش‌های سنجش تراکم استخوان در سنین حساس، می‌توان درمان‌های موثر و مقرون‌به‌صرفه‌تری را آغاز کرد.

تمرکز اصلی گزارش‌ها بر شیوع پوکی استخوان در میان زنان است، اما این بیماری در مردان نیز روند صعودی داشته است. براساس آمارها، حدود ۲۴ درصد مردان بالای ۵۰ سال در ایران به درجاتی از پوکی استخوان مبتلا هستند. به عبارتی، از هر چهار مرد در این گروه سنی یک نفر به این بیماری مبتلاست.