انتصاب علی لاریجانی به‌ سمت دبیر شورای عالی امنیت ملی جمهوری اسلامی دارای اهمیت داخلی و بین‌المللی است، اما این انتصاب لزوما نشان‌دهنده تغییر اساسی در سیاست‌های داخلی و خارجی جمهوری اسلامی نیست. این تحول بیشتر بازتابی از تغییر توازن قدرت در تهران پس از شکست‌های جمهوری اسلامی در جنگ ۱۲ روزه با اسرائیل است.

رهبر جمهوری اسلامی با انتخاب لاریجانی در پی ایجاد انسجام میان نخبگان، بازگرداندن رفتار حرفه‌ای پس از ناکامی‌های امنیتی، و مدیریت روابط با چین، روسیه و غرب است. لاریجانی جانشین علی‌اکبر احمدیان شد که در دوران ریاست‌جمهوری رئیسی در سال ۲۰۲۳ منصوب شده بود و دوران پر‌انتقادی را پشت سر گذاشت، از جمله زمانی که اسرائیل و آمریکا تاسیسات هسته‌ای ایران را هدف حملات نظامی قرار دادند.

مسیر علی لاریجانی به سوی قدرت

علی لاریجانی، متولد ۱۹۵۸ در عراق، از چهره‌های باسابقه جمهوری اسلامی است که سمت‌های سیاسی گوناگونی را در دهه‌های اخیر بر عهده داشته است. او فعالیتش را به‌عنوان معاون پارلمانی فرمانده کل سپاه پاسداران آغاز کرد و در دهه ۱۳۶۰ معاون وزیر بود. لاریجانی در دوران ریاست‌جمهوری اکبر هاشمی رفسنجانی، ابتدا وزیر فرهنگ و سپس رئیس سازمان صدا‌و‌سیما شد؛ نهادی که زیر نظر بیت رهبری اداره می‌شود.

لاریجانی در آن دوران صدایی محافظه‌کار در ساختار قدرت بود و پس از استعفای محمد خاتمی، به وزارت فرهنگ رسید. 

در سال ۲۰۰۵ و آغاز ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد، لاریجانی به مقام دبیر شورای عالی امنیت ملی منصوب شد، اما در سال ۲۰۰۷ به‌دلیل اختلاف‌های قدرت، کنار گذاشته شد. سپس، به ریاست مجلس رسید و طولانی‌ترین دوره تکیه بر این کرسی در تاریخ جمهوری اسلامی بوده است. در دوران ریاست جمهوری حسن روحانی، لاریجانی نقش حامی برجام را ایفا کرد و از آن در مجلس حمایت کرد.

اما از سال ۲۰۱۹، با کنار رفتن برادرش، صادق لاریجانی، از قوه قضاییه و افزایش انتقادها، نفوذ سیاسی خانواده لاریجانی کاهش پیدا کرد. علی لاریجانی در انتخابات‌ ۱۴۰۰ و ۱۴۰۳ در شورای نگهبان رد صلاحیت شد‌ــ تا حدی به‌دلیل اقامت دخترش در آمریکا‌ــ و صادق لاریجانی نیز از شورای نگهبان استعفا کرد. 

با وجود این افول، علی لاریجانی در سال‌های ۲۰۲۴ و ۲۰۲۵ دوباره به صحنه بازگشت و در مقام نماینده ویژه رهبر جمهوری اسلامی به لبنان و روسیه سفر کرد، به‌جای علی‌اکبر ولایتی که بیمار بود. در جریان جنگ ۱۲ روزه با اسرائیل، او در مصاحبه‌ها لحن تندی داشت و مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را تهدید کرد. این تحرکات نشانه‌ای از بازگشت تدریجی لاریجانی به مرکز قدرت در تهران است.

چهره‌ای وحدت‌بخش برای ساختار سیاسی

علی لاریجانی چهره‌ای وحدت‌بخش برای ساختار سیاسی جمهوری اسلامی به شمار می‌رود. سابقه‌ لاریجانی در دولت‌های اصولگرا به او کمک می‌کند تا با این جناح همراه باشد، و حمایت‌هایش از حسن روحانی در مجلس نیز اعتماد میانه‌روها را جلب کرده است. همچنین، تجربه پیشین او به‌عنوان معاون پارلمانی فرمانده کل سپاه، اعتبارش را نزد سپاه پاسداران تقویت می‌کند. از منظر بیت رهبری، لاریجانی همچنان مورد اعتماد علی خامنه‌ای است، چرا که با وجود رد صلاحیت، برخلاف احمدی‌نژاد، علیه نظام موضع‌گیری علنی نکرد و وفاداری‌اش را حفظ کرد.

تمرکز بیشتر بر اصول حرفه‌ای

رهبر جمهوری اسلامی احتمالا امیدوار است با انتصاب علی لاریجانی، رفتار حرفه‌ای‌تری در ساختار امنیتی پس از شکست‌های سنگین در جنگ ۱۲ روزه با اسرائیل، برقرار شود. پیش از انتصاب لاریجانی به‌عنوان دبیر شورای عالی امنیت ملی (شعام)، گزارش‌ها حاکی از آن بود که او در کمیته‌ هدایت مذاکرات با آمریکا در آوریل و مه ۲۰۲۵ نقش داشت؛ جایی که او مشاور راهبردی بود، کمال خرازی در سیاست خارجی مشارکت داشت و محمد فروزنده مشاوره نظامی ارائه می‌داد. این ترکیب بیانگر بی‌اعتمادی به علی‌اکبر احمدیان، دبیر وقت شورا، برای مدیریت مذاکرات حساس بود، وظیفه‌ای که پیش‌تر افرادی چون علی شمخانی برعهده داشتند. لاریجانی در مقایسه با احمدیان که تمام دوران کاری‌اش را در سپاه پاسداران گذرانده است، تجربه مدیریتی، سیاسی و فنی بیشتری دارد، ویژگی‌هایی که خامنه‌ای برای مدیریت شرایط پیچیده کنونی به آن نیاز دارد.

با توجه به جایگاه لاریجانی در نهادهای گوناگون و ارتباطش با بیت رهبری و سوابقش در سپاه پاسداران، پیش‌بینی می‌شود دبیر موثرتری نسبت به احمدیان باشد. هم‌زمان، تشکیل شورای دفاع ملی (مشابه دوران جنگ ایران و عراق) نشان‌دهنده تلاش ساختار قدرت برای بازسازی خود در آستانه تغییرات سیاسی و احتمال تشدید درگیری با اسرائیل و حتی حمله نظامی آمریکا است.

پس از جنگ ۱۲ روزه، ترکیب داخلی شورای عالی امنیت ملی نیز دستخوش تغییر شده است. مسعود پزشکیان که ریاست شورا را برعهده دارد، احتمالا با لاریجانی راحت‌تر از احمدیان همکاری خواهد کرد. همچنین، عبدالرحیم موسوی، فرمانده جدید ستاد کل نیروهای مسلح، جایگزین محمد باقری شده است و این اولین بار است که یک افسر ارتشی جایگاهی مهم را به‌جای یک فرمانده سپاهی در شعام اشغال می‌کند.

در عین حال، حضور شمخانی و احمدیان به‌عنوان نمایندگان رهبری در شورای دفاع ملی ممکن است ساختار جدید را پیچیده‌تر کند، زیرا احمدیان، شاگرد شمخانی، اکنون از سمت دبیری برکنار شده و همین مسئله موجب انتقاد رسانه‌های نزدیک به شمخانی از لاریجانی شده است.

مدیریت روابط با شرق و غرب

علی لاریجانی موقعیت مناسبی برای حفظ منافع جمهوری اسلامی در چین و روسیه دارد. عبدالرضا رحمانی فضلی، سفیر جدید جمهوری اسلامی در چین، از نزدیکان لاریجانی است و لاریجانی در مقام مشاور رهبر جمهوری اسلامی نقش کلیدی در انعقاد سند همکاری ۲۵ ساله با چین ایفا کرد. او همچنین نسبت به احمدیان روابط طولانی‌تری با ولادیمیر پوتین دارد و بارها با او دیدار کرده است.

در غرب، کشورهای اروپایی و آمریکا نیز با لاریجانی آشنایی دارند؛ او در سال‌های ۲۰۰۵ تا ۲۰۰۷ دبیر شورای عالی امنیت ملی و مذاکره‌کننده هسته‌ای جمهوری اسلامی بود. برخی دولت‌های اروپایی ممکن است انتصاب لاریجانی را نشانه‌ای برای تمایل جمهوری اسلامی به دیپلماسی بدانند. لاریجانی همچنین مواضع به‌نسبت ملایم‌تری در موضوعاتی مانند حجاب اتخاذ کرده و گفته بود که حجاب راه‌حل فرهنگی دارد، نه امنیتی.

با این حال، تهدیدهای اخیر لاریجانی علیه مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و سابقه حمایتش از حمله به سفارت بریتانیا در سال ۲۰۱۱، نشان می‌دهد که نباید او را لزوما چهره‌ای میانه‌رو دانست. او همواره وفادار به اصول ایدئولوژیک جمهوری اسلامی و رهبری بوده و مخالف امتیازدهی گسترده به غرب است.

بنابراین، حضور لاریجانی در راس شورای امنیت ملی ممکن است تلاشی برای نمایش چهره‌ای نرم‌تر در شرایط بحرانی پس از جنگ ۱۲ روزه باشد‌ و نه تغییر اساسی در سیاست‌ها، بلکه تاکتیکی برای خرید زمان و مدیریت فشار. این انتصاب همچنین لاریجانی را در جایگاهی مهم در آستانه جانشینی رهبری قرار می‌دهد، و نشانه‌ای از اصلاحات ظاهری با هدف تثبیت ارکان اصلی جمهوری اسلامی است.

* جیسون برودسکی مدیر سیاست‌گذاری سازمان «اتحاد علیه ایران هسته‌ای» است

برگرفته از تایمز اسرائیل