جنگ ۱۲ روزه جمهوری اسلامی و اسرائیل، نبود امکانات مناسب از جمله پناهگاه‌های امن برای غیرنظامیان در مواقع بحرانی را در کانون توجه عمومی قرار داد. برای بسیاری این سوال ایجاد شد که حکومت، به‌رغم دهه‌ها تهدید اسرائیل به نابودی، چرا برای وقوع جنگ احتمالی پیش‌بینی‌های لازم را نکرد.

مقام‌های جمهوری اسلامی، در پاسخ به این سوال پرتکرار روزهای اخیر، مانند همیشه به تناقض‌گویی متوسل شده‌اند؛ فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت از امکان استفاده از ایستگاه‌های مترو به‌عنوان پناهگاه سخن گفت و اعضای شورای شهر نیز به مردم توصیه کردند از پارک‌ها به‌عنوان پناهگاه استفاده کنند. در این میان، برخی کنشگران میراث فرهنگی نیز به قابلیت‌های دستکندها و شهرهای زیرزمینی که پیشینه‌شان به دوران باستان بازمی‌گردد، اشاره کرده‌اند و معتقدند که برخی از این شاهکارهای تاریخی هنوز هم می‌توانند به‌عنوان پناهگاه استفاده شوند.

شهرهای زیرزمینی ایران

در نقاط مختلف ایران، دستکندها و شهرهای زیرزمینی متعددی وجود دارد که اگرچه پیشینه تمامی آن‌ها به دوران باستان بازمی‌گردد، هدف از ساخت و معماری هر یک متفاوت از دیگری است. برخی از این دستکندها برای مواقع بحرانی مانند جنگ ساخته شده‌اند و برخی دیگر نیز کاربری ذخیره‌سازی یا حتی سکونت دائم داشته‌اند.

یکی از شناخته‌شده‌ترین این نمونه‌ها شهر زیرزمینی نوش‌آباد در کاشان است که قدمت آن به دوره ساسانی بازمی‌گردد و در سه طبقه به عمق حدود ۱۶ متر ساخته شده است. این شهر مسیرهای باریک، اتاقک‌های کوچک، تهویه طبیعی و راه‌های فرار اضطراری دارد که از آن یک سازه دفاعی‌ــ‌امنیتی تمام‌عیار ساخته است.

شهر زیرزمینی سامن در استان همدان دیگر نمونه مهمی است که مربوط به دوره اشکانی و ساسانی است و ساختار منسجمی از اتاق‌ها، راهروها و آرامگاه‌های سنگی دارد. شهر زیرزمینی کاریز در کیش با قدمت بیش از دو هزار ساله، هرچند بیشتر به‌عنوان قنات ساخته شده، به‌ دلیل دمای ثابت و پایداری ساختاری، قابلیت‌های بالقوه‌ای استقرار موقت دارد.

افزون بر این‌ها، در مناطقی چون اردبیل، قزوین، دامغان و زیر تپه‌های شهر ری نیز نشانه‌هایی از معماری زیرزمینی دیده می‌شود. ویژگی‌های مشترک این شهرها، پنهان‌ بودن از دید دشمن، تهویه طبیعی، حفظ دمای ثابت و مقاومت در برابر آسیب‌های سطحی است.  

استفاده از شهرهای زیرزمینی به عنوان پناهگاه

برخی از کارشناسان میراث فرهنگی، باستان‌شناسان و مدیران پایگاه‌های تاریخی معتقدند که شهرهای زیرزمینی و دستکندهای باستانی ایران، به‌رغم قدمت چند هزار ساله، هنوز هم می‌توانند در شرایط بحرانی مانند جنگ به‌عنوان پناهگاه موقت استفاده شوند.

به‌عنوان نمونه، علی خاکسار، باستان‌شناس و مدیر پایگاه‌های میراث فرهنگی شهرهای زیرزمینی سامن و ارزانفود در استان همدان، بر این باور است که «شهر زیرزمینی سامن این قابلیت را دارد که به‌عنوان پناهگاه استفاده شود، چون در داخل شهر قرار گرفته، بسیار مستحکم است و کل بخش آن از سنگ گرانیت تشکیل شده، بنابراین خطر ریزش ندارد و کاملا نفوذناپذیر است».

خاکسار در عین حال تصریح می‌کند که در شهر زیرزمینی سامن به دلیل راهروهای باریک، محدودیت تردد وجود دارد و تنها کسانی که در مجاورت این میراث تاریخی قرار دارند، می‌توانند از آن به‌عنوان پناهگاه استفاده کنند.

او در گفتگو با خبرگزاری ایلنا، به دیگر نمونه‌های دستکندهای باستانی در استان‌هایی مانند کرمان و آذربایجان شرقی اشاره کرد که هنوز هم کاربرد سکونتی دارند و در گذشته نیز از آن‌ها به‌عنوان پناهگاه در مواقع بحرانی استفاده می‌شد.

نکته مهمی که این فعال میراث فرهنگی نیز به آن اشاره کرد، آسیب‌پذیری این سازه‌ها با گذشت سال‌های زیاد است و همین آسیب‌پذیری، امکان استفاده از آن‌ها به عنوان پناهگاه امن را زیر سوال می‌برد.

خطر نابودی شهرهای زیرزمینی

دسکندها و شهرهای زیرزمینی ایران به خصوص آن‌ها که با هدف ایجاد پناهگاه برای انسان در مواقع بحران ساخته شده‌اند، علاوه بر اینکه شاهکارهای دست‌ساز بشری‌اند، اثبات می‌کنند که در دوران باستان، جان انسان ارزش داشت و حکمرانان سرزمین، برای دفاع از آنان پیش‌بینی‌های لازم را می‌کردند.

این سازه‌ها اکنون با وجود گذشت هزاران سال، هنوز استحکام و پایداری شگفت‌انگیزی دارند، اما واقعیت آن است که استفاده از آن‌ها به‌عنوان پناهگاه در حال حاضر تصمیمی مخاطره‌آمیز و ناپایدار است.

این فضاها هرچند مقاوم، برای شرایط زندگی انبوه یا بحران‌های نظامی مدرن طراحی نشده‌اند و هرگونه استفاده اضطراری می‌تواند هم جان پناهجویان را در معرض خطر قرار دهد و هم موجب تخریب جبران‌ناپذیر آثار باستانی شود.

راهروهای باریک، تهویه محدود، کمبود دسترسی ایمن و نبود امکانات اولیه از جمله موانعی جدی‌اند که آن‌ها را از کارکرد پناهگاه‌های استاندارد دور می‌کند. افزون بر آن، ورود یکباره جمعیت در شرایط بحرانی می‌تواند به ساختارهای حساس و شکننده این بناهای تاریخی آسیب‌های جبران‌ناپذیری وارد کند و جان مردم را نیز به خطر بیندازد.

احتمال ریزش یا فروریختگی سازه‌ها در اثر فشار جمعیت یا لرزش‌های ناشی از انفجار و بمباران، محدودیت تهویه و جریان هوا به‌ویژه در شهرهای زیرزمینی با ساختار تودرتو و بدون روشنایی، نبود امکانات بهداشتی و اضطراری، محدودیت دسترسی به آب و امدادرسانی و آسیب‌پذیری در برابر حملات احتمالی شیمیایی از مخاطراتی است که استفاده از شهرهای زیرزمینی به‌عنوان پناهگاه در پی دارد.

استفاده از دست‌کندها و شهرهای زیرزمینی به‌عنوان پناهگاه هم نه‌تنها جان انسان‌ها را به خطر می‌اندازد، بلکه می‌تواند به تخریب جبران‌ناپذیر این آثار تاریخی و میراث فرهنگی بینجامد. این سازه‌ها گرچه در ظاهر مستحکم‌اند، به دلیل قدمت چند هزار ساله‌شان، بسیار حساس و شکننده‌اند. بسیاری از دیواره‌ها، سقف‌ها، کنده‌کاری‌ها و مسیرهای عبوری آن‌ها طی قرون متمادی دچار فرسایش طبیعی شده‌اند و کوچک‌ترین لرزش، فشار، یا دستکاری می‌تواند ساختارشان را از بین ببرد.

پناهگاه مناسب در شرایط بحرانی مانند جنگ باید دارای مجموعه‌ای از ویژگی‌های استاندارد، ایمن و کارآمد باشد تا بتواند به‌طور واقعی از جان غیرنظامیان محافظت کند.

استحکام سازه‌ای در برابر انفجار، بمباران و زلزله، از جمله نخستین الزامات است. پناهگاه همچنین باید دارای سیستم تهویه‌ مناسب، فیلترهای ضدگازهای سمی و شیمیایی، خروجی اضطراری و دسترسی آسان برای همه اقشار از جمله سالمندان، کودکان و افراد دارای معلولیت باشد.

وجود آب آشامیدنی، امکانات بهداشتی، ذخیره‌ غذا، وسایل گرمایشی و سرمایشی، و تجهیزات ارتباطی نیز برای بقا در شرایط بحرانی ضروری است. افزون بر این، پناهگاه‌ها باید گنجایش کافی برای جمعیت هدف داشته باشند و در مکان‌هایی طراحی شوند که دسترسی سریع و امن به آن‌ها ممکن باشد.