در ادامه روند تعرض به میراث تاریخی ایران، رسانه‌های داخلی از تصرف و تخریب عرصه و حریم قلعه دختر، که با نام «قلعه کهنه» نیز شناخته می‌شود، خبر داده‌اند. این بنای تاریخی، که یکی از کهن‌ترین قلعه‌های ایران است و پیشینه آن تا دوره مادها می‌رسد، اکنون با همکاری یک هیئت مذهبی و شهرداری کرمان در معرض تهدید قرار دارد.

قلعه دختر که بر فراز کوهی کم‌ارتفاع در شرق شهر کرمان قرار دارد، بنایی با ارزش و ثبت‌شده در فهرست آثار ملی است. با این حال، بی‌توجهی نهادهای مسئول و بهره‌برداری غیرقانونی، آینده این میراث گران‌بهای تاریخی را با خطر نابودی مواجه کرده است.

براساس تصاویر منتشرشده در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی، قلعه دختر کرمان در حال حاضر نه‌تنها به دست گردانندگان «تکیه حضرت عباس» اشغال شده، که شهرداری بخش‌هایی از حریم آن را به محل انبار ضایعات تبدیل کرده است. این در حالی است که طبق مصوبات رسمی وزارت میراث فرهنگی، عرصه و حریم این قلعه تاریخی به‌صورت کامل تعیین و ثبت شده است.

به باور برخی پژوهشگران، قلعه دختر کرمان، که در همسایگی قلعه اردشیر قرار دارد، بازمانده‌ معبد آناهیتا است و ساختار آن شامل دو بخش اصلی است: یک قسمت بر فراز قله که در گذشته به‌عنوان قلعه کوه شناخته می‌شد و بخش دوم که بر تپه‌ای کوتاه‌تر بنا شده و به نام قلعه دختر شهرت دارد.

آغاز تعرض، سکوت مسئولان

ماجرای تصرف بنای قلعه دختر از اوایل دهه ۱۳۸۰ آغاز شد، زمانی که یک هیئت مذهبی به توسعه تکیه خود در مجاورت قلعه اقدام کرد. توسعه‌ای که بلافاصله عرصه و حریم قلعه را نیز دربر گرفت و واکنش کارشناسان میراث فرهنگی را به دنبال داشت.

با آنکه در سال ۱۳۹۶ اداره کل میراث فرهنگی استان کرمان برای آزادسازی عرصه قلعه اقداماتی انجام داد، هیئت مذهبی حاضر به عقب‌نشینی نشد و دیواری گلی به دور محوطه کشید و آن را به‌طور کامل از دسترسی عمومی خارج کرد.

در همان سال، اداره میراث فرهنگی استان و شهرداری کرمان نشستی برگزار کردند که به صدور مصوبه‌ای انجامید مبنی بر اینکه شهرداری موظف است درمورد جابه‌جایی تکیه از عرصه تاریخی اقدام کند.

با گذشت بیش از شش سال از آن زمان، نه‌تنها این مصوبه اجرایی نشده، که شهرداری خود بخشی از عرصه این محوطه را با نصب بلوک، به انبار ضایعات تبدیل کرده است. این اقدام واکنش تند فعالان حوزه میراث فرهنگی را در پی داشته است.

دشت گسترده و بهانه کمبود فضا

یکی از مواردی که موجب تعجب کارشناسان شده این است که دشتی وسیع در مجاورت این محوطه تاریخی وجود دارد که می‌تواند جایگزینی مناسب برای احداث تکیه مذهبی یا انبار ضایعات باشد. با این حال، مشخص نیست چرا شهرداری و هیئت مذهبی بر اشغال همین عرصه پافشاری دارند، آن‌هم به قیمت تخریب تدریجی یکی از کهن‌ترین بناهای تاریخی کشور.

تحلیلگران حوزه میراث فرهنگی معتقدند این اقدام تنها نمونه سیاست هدفمند و پنهان برخی نهادهای حکومتی برای حذف آثار تاریخی به‌جامانده از گذشته ایران نیست. در سال‌های اخیر، موارد مشابهی از این نوع تخریب و تغییر کاربری آثار ثبت‌شده در فهرست میراث ملی گزارش شده است.

برای مثال، در روزهای اخیر، موضوع تبدیل عرصه دولتخانه صفوی قزوین به پارکینگ، موجی از اعتراضات را در فضای عمومی ایجاد کرده است.

نصب بنر «پارکینگ موقت» روی ورودی این بنای تاریخی و واکنش کاربران شبکه‌های اجتماعی، اداره کل میراث فرهنگی استان قزوین را واداشت تا این اقدام را یک «سوءتفاهم رسانه‌ای» معرفی کند.

با این حال، مدیرکل استان، در دفاع از این اقدام، اذعان کرد که نصب بنر برای استفاده موقت از این محوطه برای روز عرفه بوده است.

نگرانی دیگر، مربوط به وعده ساخت بازارچه سنتی و شبستان روباز در این محوطه است که به گفته کارشناسان، نه‌تنها با کاربری تاریخی دولتخانه صفوی همخوانی ندارد، که به‌معنای دخالت مستقیم در حریم اثر و زمینه‌ساز تغییرات برگشت‌ناپذیر در ساختار و بافت آن خواهد بود.

روایت تکراری؛ از خوزستان تا تهران

تعرض‌های مشابه در دیگر نقاط کشور نیز ادامه دارد. ازجمله در خوزستان، گزارش‌های متعددی از حفاری غیرمجاز، توسعه کشاورزی و فعالیت‌های معدن‌کاوی در محوطه باستانی جوبجی رامهرمز، که قدمت سه هزار ساله دارد، منتشر شده است. به‌رغم هشدارهای متعدد، نه‌تنها مراجع ذی‌ربط در این مورد اقدام جدی نکرده‌اند، که روند تخریب شتاب هم گرفته است.

در تهران نیز ماجرای واگذاری عمارت تاریخی فخرالدوله به جامعه مداحان کشور، از دیگر نمونه‌های نگران‌کننده در زمینه تعرض به بناهای تاریخی محسوب می‌شود. این عمارت که محل زندگی دختر مظفرالدین شاه قاجار بوده، در سال ۱۳۸۳ در فهرست آثار ملی ثبت شد و وعده‌هایی برای مرمت آن مطرح شد. اما در دوره شهرداری محمدباقر قالیباف، این بنا به نهاد جامعه مداحان واگذار شد و از آن زمان با عنوان «خانه مداحان» شناخته می‌شود.

با آغاز دوره شهرداری علیرضا زاکانی، ساخت‌وساز جدید در این محوطه تاریخی آغاز شد که مدیران خانه مداحان دلیل آن را ایجاد «مزار شهدای گمنام» اعلام کردند. اقدامی که بدون مجوز وزارت میراث فرهنگی صورت گرفت و به‌گفته کارشناسان به تخریب نمای عمارت انجامید.

به‌رغم اعتراض فعالان فرهنگی، در شهریور ۱۴۰۲ مراسم دفن در همین محوطه انجام شد و بار دیگر مشخص شد که نفوذ نهادهای مذهبی به قوانین میراث فرهنگی برتری مطلق دارد.

نمونه دیگر، عمارت تاریخی کلاه‌فرنگی عشرت‌آباد در منطقه ۷ تهران است که در مجاورت محوطه‌ای تحت تملک سپاه پاسداران قرار دارد. این بنای چهارطبقه، که در سال ۱۲۹۱ قمری به دستور ناصرالدین شاه قاجار ساخته شد، به‌رغم ویژگی‌های معماری خاصش مانند سقف شیروانی و شاه‌نشین آینه‌کاری‌شده، امروز در میان ساختمان‌های اداری سپاه محصور است.

مروری بر وضعیت امروز قلعه دختر کرمان، عمارت فخرالدوله، دولتخانه قزوین و عمارت عشرت‌آباد، تصویری نگران‌کننده از میراث فرهنگی ایران ارائه می‌دهد، تصویری که در آن سیاست‌های حکمرانی، سوءمدیریت شهری، رانت مذهبی و بی‌توجهی قانونی دست به دست هم داده‌اند تا بناهای کهن این سرزمین را از حافظه تاریخی ملت حذف کنند.

ادامه این شرایط نه‌تنها به تخریب هویت فرهنگی کشور منجرخواهد شد، که نسل‌های آینده را از آگاهی از گذشته و ریشه‌های خود محروم خواهد کرد.