ساخت‌وسازهای گسترده، تغییر کاربری باغ‌ها، نابودی نخلستان‌ها و تعرض به حریم و عرصه ارگ بم خطر خروج پرونده «شهر بم و منظر فرهنگی آن» از فهرست میراث جهانی یونسکو را به‌شدت افزایش داده است.
کنشگران و کارشناسان هشدار می‌دهند که بی‌توجهی به ضوابط «منظر فرهنگی» یونسکو در شهر بم ممکن است به حذف نام این شهر از فهرست میراث جهانی منجر شود. با این حال، مسئولان مدعی‌اند که ساخت‌وسازها و تغییر کاربری‌ها برای جایگاه جهانی بم تهدیدی ایجاد نمی‌کند.
در پنجم دی‌ماه سال ۱۳۸۲، زلزله‌ای مهیب و ویرانگر خواب مردم بم در استان کرمان را به کابوسی دهشتناک بدل کرد و تنها ظرف حدود ۱۲ ثانیه، شهر را به تلی از آوار تبدیل کرد و آن‌گاه، تنها صدایی که شنیده شد، اشک و ناله و فریاد سوگ بود.
ارگ تاریخی بم نیز که چون نگینی درخشان بر تارک میراث فرهنگی ایران می‌درخشید، از این فاجعه طبیعی در امان نماند و فرو ریخت. اما شانس بازسازی و مرمت پیدا کرد، چرا که در سال‌های پیش از این حادثه، گروهی از باستان‌شناسان از جمله اسکندر مختاری که بعدها سرپرستی پروژه نجات ارگ بم را بر عهده گرفت، برای معرفی و شناساندن ویژگی‌های شگفت‌انگیز این ارگ در مجامع بین‌المللی تلاش‌هایی را آغاز کرده بودند.
همان تلاش‌ها موجب شد اندکی پس از این فاجعه ویرانگر، شهر بم و منظر فرهنگی آن در فهرست میراث در خطر یونسکو ثبت شود. بر پایه تعریف میراث جهانی یونسکو منظر فرهنگی به یک منطقه جغرافیایی گفته می‌شود که منظر آن حاصل کار مشترک طبیعت و انسان باشد.
ارگ بم بزرگ‌ترین سازه خشتی جهان است که در حاشیه کویر لوت و در استان کرمان واقع شده و قدمت آن به دوران هخامنشیان یا اوایل ساسانیان بازمی‌گردد. این ارگ تاریخی بخشی از شهر کهن بم بود و با دیوارهایی بلند، برج‌های دیده‌بانی، خانه‌های مسکونی، سربازخانه، بازار و بخش حاکم‌نشین، نمونه‌ای کم‌نظیر از معماری دفاعی و شهری ایران باستان را به نمایش می‌گذاشت.
ثبت در فهرست میراث در خطر یونسکو
قرار گرفتن یک اثر در فهرست «میراث در خطر» یونسکو به معنای آن است که این میراث فرهنگی یا طبیعی با تهدیدهایی جدی از جمله جنگ، بلایای طبیعی، توسعه‌های ناپایدار، تخریب، یا بی‌توجهی در حفاظت مواجه است. این فهرست برای جلب توجه جهانی به وضعیت بحرانی این آثار تهیه می‌شود.
قرار گرفتن ارگ بم در فهرست میراث در خطر یونسکو نه‌تنها هشداری جهانی درباره وضعیت بحرانی این اثر بود، بلکه فرصتی برای جلب حمایت بین‌المللی فراهم کرد، زیرا ثبت در این فهرست امکان دریافت کمک‌های فنی و مالی، جلب توجه رسانه‌ها و تسهیل همکاری‌های جهانی را برای نجات آثار در خطر فراهم می‌کند.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
همین اتفاق هم افتاد و با سرازیر شدن کمک‌های مالی و فنی بین‌المللی، ارگ بم اگرچه با تاخیر اما در نهایت بار دیگر سر پا شد و در سال ۱۳۸۳، «شهر بم و منظر فرهنگی» آن شامل باغ‌ها، نخلستان‌ها، قنات‌ها، کویر و ارگ تاریخی، در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد. حدود پنج سال پس از آن نیز به پیشنهاد این نهاد بین‌المللی، ضوابطی برای منظر این بزرگ‌ترین مجموعه خشتی و گلی جهان با عنوان «طرح جامع مدیریت شهری بم» به تصویب شورای عالی معماری و شهرسازی ایران رسید.
بر مبنای این طرح، تمامی ساخت‌وسازهایی که در بم انجام می‌شود، باید طبق ضوابط یونسکو باشد، اما این طرح نیز مانند بسیاری دیگر از طرح‌های مشابه در جمهوری اسلامی، تنها روی کاغذ ماند. به عبارت دیگر، از همان وقتی که پروژه نجات‌بخشی ارگ بم شروع به کار کرد، فرایند نابودی این شهر خشتی و تاریخی نیز آغاز شد. با این تفاوت که این بار دیگر از زلزله و بلایای طبیعی خبری نبود و در آنچه رخ می‌داد، عوامل انسانی نقش داشتند.
فرایند تخریب باغ‌شهر بم
در دو دهه گذشته، کارشناسان و رسانه‌های حوزه میراث فرهنگی بارها درباره تغییر کاربری باغ‌های بم، قطع درختان نخل، خشک شدن قنات‌ها و ساخت‌وسازهای بی‌رویه در حریم ارگ هشدار داده و خطر خروج این باغ‌شهر از فهرست یونسکو را گوشزد کرده‌اند، اما واکنش مسئولان چون همیشه، انکار و توجیه بود و در نهایت، اکنون زمزمه‌هایی به گوش می‌رسد که خروج «شهر بم و منظر فرهنگی آن» از فهرست میراث جهانی، بسیار جدی و احتمالا قریب‌الوقوع است.
در همین زمینه، آرش شکیبایی، مدیر مرکز بم‌شناسی در وب‌سایت ایران‌شناسی (شعبه کرمان)، نوشت: «تغییر کاربری باغ‌های بم از فضای سبز و کشاورزی به کاربری‌های مسکونی و تجاری می‌تواند اصالت و یکپارچگی منظر فرهنگی بم را تحت‌تاثیر قرار دهد و به خروج این اثر ارزشمند از فهرست میراث جهانی یونسکو منجر شود.»
او درباره دلایل خطرناک بودن این تغییرات توضیح داد: «بم به‌عنوان یک باغ‌شهر تاریخی شناخته می‌شود و تغییر کاربری باغ‌ها، این هویت را از میان می‌برد. نخلستان‌ها و قنات‌های بم هم بخشی از سیستم پایدار آبیاری تاریخی شهرند که در اثر ساخت‌وسازهای جدید در معرض نابودی قرار گرفته‌اند.»
شکیبایی در ادامه نوشت: «یونسکو همواره بر حفظ اصالت و یکپارچگی آثار تاکید دارد و ادامه روند کنونی می‌تواند بم را به سرنوشت تلخ دشت ارژن و دریاچه پریشان دچار کند؛ آثاری که به دلیل بی‌توجهی و مداخلات مخرب، از فهرست میراث جهانی یونسکو خارج شدند.»
واکنش مسئولان؛ از انکار تا توجیه
در حالی که کارشناسان و نهادهای بین‌المللی درباره خطر خروج «شهر بم و منظر فرهنگی آن» از فهرست میراث جهانی یونسکو هشدار می‌دهند، برخی مسئولان همچنان بر قانونی بودن روند ساخت‌وسازها تاکید دارند. مسعود قمری، مدیر میراث فرهنگی بم، در همین روزهای اخیر و در جریان سفر اعضای سازمان بسیج رسانه به بم، از ساخت‌وسازهای جدید دفاع کرد و مدعی شد که همه آن‌ها بر اساس ضوابط انجام شده‌اند.
خبرگزاری دولتی ایرنا، روز یازدهم خرداد به نقل از این مدیر دولتی نوشت که ارگ تاریخی بم را خطری تهدید نمی‌کند.
این در حالی است که کارشناسان مستقل بارها اعلام کرده‌اند که حتی ساخت‌وسازهای به‌ظاهر قانونی نیز، اگر بدون در نظر گرفتن الزامات منظر فرهنگی انجام شوند، می‌توانند اصالت اثر را خدشه‌دار کنند.
اما نکته قابل‌توجه درباره وضعیت باغ‌شهر بم و خطراتی که آن را تهدید می‌کند، تناقض‌گویی‌های مسئولان است. زیرا با وجود اینکه مدیر میراث فرهنگی بم ادعای قانونی بودن ساخت‌وسازها را مطرح کرد، رضا حافظی، مدیرکل راه و شهرسازی استان کرمان، در همان روز یازدهم خرداد گفت که خودداری دولت از واگذاری زمین طی ۱۲ سال گذشته به تغییر کاربری باغ‌ها منجر شده است.
خبرگزاری فارس، وابسته به سپاه پاسداران، به نقل از حافظی تخریب میراث جهانی بم را توجیه کرد و نوشت در نتیجه نبود زمین برای ساخت‌وساز، بناهای تاریخی به ساختمان‌های بلند تبدیل شده‌اند.
وحدت عیدی، فرماندار بم، نیز ضمن اعلام واگذاری ۷۳ هکتار زمین به شهر اذعان کرد: «باغ‌شهر ثبت جهانی بم در خطر بود و این شهر داشت هویت خود را از دست می‌داد.»
هرچند حالا مسئولان دولتی با ادعای واگذاری زمین، مخاطرات پیش روی شهر بم و منظر آن را تمام‌شده می‌دانند، کارشناسان بر این باورند که سیاست واگذاری زمین در دل منظر ثبت‌شده جهانی نه‌تنها راه‌حلی اصولی برای بحران شهرسازی بم نیست، بلکه نشان‌دهنده نگاه کوتاه‌مدت و غیرفرهنگی مسئولان به مسئله‌ای است که ماهیتی جهانی و تاریخی دارد و این اقدام، بدون ارزیابی دقیق آثار آن بر بافت تاریخی و منظر فرهنگی، ممکن است تیر خلاصی بر پیکر نیمه‌جان باغ‌شهر بم باشد. به‌خصوص که سید مهدی هاشمی، مدیرکل ثبت اسناد و املاک استان کرمان، هم پیش‌تر به‌صراحت گفته بود که ثبت جهانی باغ‌شهر بم مانع صدور سند مالکیت برای اشخاص نیست و هیچ دستگاهی نمی‌تواند نافی مالکیت اشخاص شود.
این سخنان، اگرچه از منظر حقوق مالکیت فردی قابل‌دفاع به نظر می‌رسند، این پرسش را پیش می‌آورند که در چنین مواردی، برای حفظ منافع جمعی و صیانت از ارزش‌های جهانی چه سازوکاری در نظر گرفته شده است؟
در بسیاری از کشورها، برای ایجاد توازن میان حقوق فردی و حفاظت از میراث جهانی راه‌حل‌هایی موفق اجرا شده است. برای نمونه، در برخی نقاط تاریخی اسپانیا و فرانسه، با تدوین دقیق ضوابط ساخت‌وساز و خرید زمین از سوی نهادهای دولتی یا عمومی، برای جلوگیری از تخریب، هویت فرهنگی و منظر تاریخی اقدام شده است.
در بافت تاریخی استانبول، هم دولت ترکیه با مشارکت مردم و محدودسازی مالکیت صرف به همراه برنامه‌های تشویقی مرمت، توانست از مداخلات مخرب جلوگیری و موقعیت ثبت جهانی را حفظ کند. این نمونه‌ها نشان می‌دهند که برخورد هوشمندانه با مسئله مالکیت خصوصی نه‌تنها مانعی برای حفاظت نیست، بلکه می‌تواند به فرصتی برای مشارکت موثر در نگهداری میراث جهانی تبدیل شود.
خروج یک اثر از فهرست میراث جهانی یونسکو، تنها به معنای از دست رفتن اعتبار و جایگاه جهانی آن نیست، بلکه پیامدهای اقتصادی، فرهنگی و سیاسی گسترده‌ای هم به دنبال دارد. این خروج می‌تواند موجب کاهش قابل‌توجه حمایت‌های بین‌المللی، کاهش جذب گردشگر و از بین رفتن فرصت‌های سرمایه‌گذاری در حوزه حفاظت و توسعه پایدار شود. همچنین درباره توانایی کشور در حفظ میراث جهانی خود، سیگنالی منفی به جامعه بین‌المللی ارسال کند و به بی‌اعتمادی نهادهای جهانی به سیاست‌های فرهنگی و محیط‌زیستی آن دامن بزند.
