پته‌دوزی یکی از شاخص‌ترین نمونه‌های رودوزی سنتی ایران است که در استان کرمان رواج دارد و دستان هنرمند زنان کرمانی به این هنر دیرینه جان می‌بخشند.
در کنار تاریخ درخشان پارچه‌بافی در ایران، از جمله بافت پارچه‌های زربفت، مخمل و ابریشمین با دستگاه‌های سنتی و نقشه‌هایی پیچیده، رودوزی هم به‌عنوان شیوه‌ای برای تزیین پارچه، جایگاهی ویژه داشته است.
پته چیست؟
پته نوعی رودوزی برجسته روی پارچه‌های ضخیم و پشمی به نام عریض است. هنرمندان پته‌دوز که اغلب زنان خانه‌دار یا هنرجویان کارگاه‌های بومی‌اند، با استفاده از نخ‌های رنگی گیاهی، نقوشی ذهنی و الهام‌گرفته از باورها، اسطوره‌ها و طبیعت اطراف را با دوخت‌های متراکم و رنگارنگ، بر زمینه پشمی اجرا می‌کنند.
میان پته‌دوزی و قالی‌بافی شباهت‌های بصری و مفهومی زیادی وجود دارد. نقوش پته از بته‌جقه و بته قهروآشتی گرفته تا گل‌های شاه‌عباسی و نقوش اسلیمی، عمدتا یادآور طرح‌های سنتی قالی ایرانی‌اند. این ارتباط تا جایی پیش می‌رود که بسیاری از طراحان پته در گذشته، خود از استادن طراحی فرش بودند. از جمله استاد فرج‌الله کرمانی که در اواخر دوره قاجار یکی از ارزشمندترین پته‌های موجود در ایران را طراحی کرد.
کاربردهای امروزی پته
پته در گذشته جزو اقلام اصلی جهاز عروس بود، اما امروزه این کارکرد تا حد زیادی از بین رفته است. در حال حاضر، پته بیشتر در قالب اقلام تزیینی یا کاربردی با مصرف محدود مانند رومیزی، جلد قرآن، جانماز، سجاده، تابلو دیواری، پرده، کوسن، زیرلیوانی و وسایل تزیینی عرضه می‌شود.
برخی طراحان معاصر از پته در تولید لباس‌های خاص و تزیین پارچه آن‌ها هم استفاده می‌کنند.
نخ پته از کرک رنگ‌شده با رنگ‌های گیاهی مانند روناس، نیل، پوست گردو یا اسپرک تهیه می‌شود؛ رنگ پارچه‌های زمینه هم معمولا گرم و بیشتر قرمز، زرشکی یا سبز تیره است، اگرچه در سال‌های اخیر پته‌دوزی روی زمینه‌های روشن نیز بسیار باب شده و این تضاد رنگی، جلوه‌ای تازه و مدرن به این هنر سنتی بخشیده است.
یکی از قدیمی‌ترین و باشکوه‌ترین نمونه‌های پته در ایران روپوش مزار شاه نعمت‌الله ولی در شهر ماهان کرمان است. این اثر اسفند ۱۴۰۰ به ثبت ملی رسید، اما به دلیل نگهداری نامناسب، در معرض آسیب جدی قرار دارد. طراحی این قطعه را استاد فرج‌الله کرمانی انجام داد و ویژگی‌های منحصربه‌فرد آن باعث شد پته ماهان به یکی از میراث نمادین هنر کرمان بدل شود.
وجه تسمیه پته
واژه «پته» برگرفته از واژه‌ی پُت (pot) به معنی پشم نرم و لطیف است. در منابع لغوی قدیمی، پت به نوعی کرک یا پشم بز اشاره دارد که برای تولید شال، نمد، کلاه و پارچه‌های گرم به کار می‌رفت. در گویش کرمانی، هنوز هم پته با تشدید روی حرف «ت» تلفظ می‌شود که یادآور همین ریشه پشمی است.
نگهداری صحیح پته
از آنجا که پارچه و نخ پته هر دو پشمی‌اند و رنگ‌ها از منابع گیاهی گرفته شده‌اند، نگهداری صحیح از این اثر بسیار مهم است.
بر اساس توصیه کارشناسان، هوادهی منظم برای جلوگیری از کپک و بیدزدگی ضروری است. اگر هم پته را قاب می‌کنید، بهتر است قابی بدون شیشه انتخاب کنید تا امکان هوادهی پارچه حفظ شود. چنانچه پته را در کمد یا فضای بسته نگهداری می‌کنید، هرچند وقت یک بار آن را بیرون بیاورید و در معرض هوا قرار دهید.
برای شستشو، تنها در مواقع ضروری آن را با آب سرد روان (نه در تشت) و شوینده ملایم مخصوص الیاف پشمی، بدون چنگ زدن و هنگامی بشویید که هوا گرم و آفتابی است تا سریع خشک شود.
در کرمان خشکشویی‌های تخصصی برای تمیز کردن پته وجود دارند، اما در سایر مناطق، شستشو با دست در منزل بهترین گزینه است.
پته‌دوزی تنها یک هنر تزیینی نیست، بلکه میراثی زنده و قابل‌انتقال از نسلی به نسل دیگر است. در جهانی که سرعت و مصرف‌گرایی هر روز بیشتر می‌شود، حفظ و استفاده از هنرهای اصیل مانند پته‌دوزی نوعی بازگشت به ریشه‌ها و ارزش‌های بومی است.
اگر از پته به‌درستی نگهداری شود، می‌تواند به یک یادگار خانوادگی بی‌بدیل تبدیل شود که تا چند نسل بعد، آن را به چشم یک افتخار بنگرند.
