محمدرضا عارف، معاون اول رئیس دولت چهاردهم جمهوری اسلامی، روز چهارشنبه هفدهم اردیبهشت، تغییر ساعت کاری اداره‌ها و دستگاه‌های اجرایی را به وزارت کشور و سازمان امور اداری و استخدامی ابلاغ کرد. به موجب این ابلاغیه که بخشنامه آن را نیز بلافاصله وزارت کشور صادر کرد، ساعت کاری کلیه اداره‌ها، موسسه‌های عمومی دولتی و غیردولتی، بانک‌ها، بیمه‌ها و شهرداری‌ها از روز شنبه بیستم اردیبهشت‌ تا ۳۱ شهریورماه  از ساعت ۶ شروع می‌شود و ساعت ۱۳ نیز پایان می‌یابد. همچنین روزهای پنج‌شنبه در سراسر ایران تا پایان تابستان تعطیل خواهند بود.

دولتی‌ها مدعی‌اند که شروع ساعت کار از شش صبح با هدف «صرفه‌جویی در انرژی» است، اما در اصل این تغییر ناهمگون جایگزین تغییر ساعت رسمی کشور شده است که قانون آن با انگیزه‌های مذهبی لغو شد.

پیامدهای شروع کار از ساعت شش صبح

تصمیم دولت مسعود پزشکیان برای شروع کار اداره‌ها از ساعت شش صبح، واکنش‌های اعتراضی زیادی در پی داشت و بسیاری در شبکه‌های اجتماعی درباره پیامدهای این رویه هشدار دادند. بسیاری از کارکنان اداره‌ها برای اینکه بتوانند ساعت شش صبح در محل کار حاضر شوند مجبورند حدود ساعت چهار صبح از خواب بیدار شوند و احتمالا ساعت چهار و نیم هم از خانه بیرون بزنند. بنابراین، نخستین پیامد جدی این تصمیم، اختلال در نظم خواب و استراحت روزانه مردم است.

این تغییر ناگهانی در الگوی خواب، می‌تواند به خستگی مزمن، کاهش تمرکز، افزایش تنش‌های روزمره و در بلندمدت اختلالات خواب منجر شود. با در نظر گرفتن شرایط زندگی در تابستان ایران از جمله گرمای شبانه، قطعی‌های مکرر برق و نداشتن امکان خنک‌سازی محیط خانه، خواب زودهنگام برای بسیاری از افراد دشوار یا حتی غیرممکن است و همین موضوع، زمینه‌ساز فشار جسمی و روانی بیشتری خواهد شد.

در کنار این مشکل، خانواده‌هایی که فرزند خردسال یا مدرسه‌ای دارند، با دشواری‌های مضاعفی روبه‌رو خواهند شد. زمانی‌که والدین باید ساعت شش صبح در محل کار حاضر باشند اما مهدکودک‌ها، مدارس یا مراکز نگهداری از کودک تا ساعت هشت یا نه فعالیت خود را آغاز نمی‌کنند، چالش‌های جدی در مراقبت از فرزندان پدید می‌آید. این وضعیت نه‌تنها به اضطراب والدین می‌افزاید، بلکه ممکن است باعث هزینه‌های اضافی به خانواده‌ها تحمیل کند. این احتمال نیز وجود دارد که مادران شاغل مجبور شوند، شغل خود را ترک کنند.

پیامد دیگر این تغییر، فشار مضاعف بر سیستم حمل‌ونقل عمومی در ساعت‌های ابتدایی روز است. بسیاری از خطوط مترو، اتوبوس و تاکسی در بازه‌ ساعت پنج تا شش صبح هنوز به سطح بهره‌برداری کامل نرسیده‌اند. حضور ناگهانی حجم زیادی از مسافران در این ساعت‌های می‌تواند باعث ازدحام، تاخیر و سردرگمی شود، به‌ویژه در کلان‌شهرهایی مثل تهران که حمل‌ونقل عمومی، خدمات‌رسانی مناسبی ندارد.

این ناهماهنگی تنها به حمل‌ونقل محدود نمی‌شود؛ چراکه بسیاری از نهادهای آموزشی، بانک‌ها، مغازه‌ها و کسب‌وکارهای خصوصی طبق روال گذشته فعالیت خواهند کرد. در نتیجه بین ساعت کاری اداره‌های دولتی و شرکت‌های خصوصی اختلال ایجاد می‌شود. این آشفتگی در هماهنگی زمانی میان بخش‌های مختلف جامعه، روند عادی زندگی شهروندان را مختل می‌کند و نارضایتی عمومی را افزایش می‌دهد.

ضمن اینکه فشار تحمیلی ناشی از شروع کار در ساعت شش صبح منجر به کاهش محسوس بهره‌وری نیروی کار خواهد شد؛ چراکه بیشتر افراد با ساعت بیولوژیکی‌ای هماهنگ هستند که آغاز فعالیت روزانه را بین ساعت هفت تا هشت صبح تعریف می‌کند. کار اجباری در ساعت شش صبح، بدون آن‌که زمینه‌سازی لازم برای تطابق فیزیولوژیکی و فرهنگی برای آن صورت گرفته باشد، می‌تواند موجب بی‌حوصلگی، کاهش دقت، خمودگی و حتی افزایش خطاهای شغلی شود. از سوی دیگر، کارمندان نه تنها خلاقیت و ابتکار کمتری خواهند داشت که خطر بیماری‌های روحی و خستگی مفرط آنان را تهدید می‌کند.

با وجود تمام این مخاطرات، دولتی‌ها مانند سال‌های قبل تصمیم تغییر ساعت کاری اداره‌ها را بدون اعتنا به توان روانی و جسمی مردم به مرحله اجرا درآوردند تا از بحران کمبود انرژی این تابستان نیز با فشار مضاعف بر مردم عبور کنند.

شروع ساعت کاری در کشورهای منطقه

درحالی‌که جمهوری اسلامی، شروع کار از ساعت شش صبح را با کمبود انرژی توجیه می‌کند، بررسی الگوی ساعت کاری کشورهای همسایه حتی کشورهای حاشیه خلیج‌ فارس که با گرمای شدید و تابستان‌های طولانی مواجه‌اند، تلاش می‌کنند ضمن حفظ بهره‌وری، توازن میان زندگی کاری و شخصی مردم رعایت شود و جامعه تحت فشار ناگهانی و غیرمنطبق با الگوهای زیستی قرار نگیرد.

در امارات متحده عربی، ساعت کاری ادارات دولتی معمولا از ساعت ۷:۳۰ یا ۸ صبح آغاز می‌شود و تا حدود ۲:۳۰ یا ۳ بعدازظهر ادامه دارد. در بخش خصوصی، ساعت شروع کار بیشتر ۹ صبح است. این الگو به گونه‌ای تنظیم شده که مردم بتوانند با آرامش بیشتری روز خود را آغاز کنند. از سوی دیگر، دولت امارات در تابستان محدودیت‌هایی برای فعالیت‌های فیزیکی در فضای باز وضع می‌کند؛ برای مثال، کارگران ساختمانی از ظهر تا ساعت ۳ بعدازظهر اجازه کار ندارند. این سیاست به جای تغییر اجباری ساعت‌های کاری عمومی، تنها ناظر به مشاغل آسیب‌پذیرتر در برابر گرما است.

عربستان سعودی نیز سیاستی مشابه دارد. ساعت کاری ادارات دولتی از حدود ۷:۳۰ یا ۸ صبح آغاز می‌شود و تا ۲:۳۰ بعدازظهر ادامه دارد. در شرکت‌های خصوصی نیز معمولا کار از ۹ صبح شروع می‌شود. این کشور هم در فصل تابستان برای مشاغل سخت و بیرونی مانند کارهای ساختمانی یا خدمات شهری، محدودیت‌هایی در ساعت‌های اوج گرما در نظر می‌گیرد، بی‌آن‌که ساعت شروع کار عمومی را به‌صورت اجباری تغییر دهد.

در قطر، کویت، بحرین و عمان نیز الگوی مشابهی برقرار است. شروع ساعت‌های کاری در ادارات دولتی معمولاً بین ۷ تا ۸ صبح و ساعت‌های پایانی آن بین ۲ تا ۳ بعدازظهر است. کار بخش خصوصی نیز معمولا از ۸ یا ۹ صبح آغاز می‌شود. در عمان، برنامه کاری تابستانی برخی مشاغل به دو بخش تقسیم می‌شود: صبح زود و عصر، تا از کار در ساعت‌های اوج گرما پرهیز شود.

نکته مهم و مشترک در سیاست‌گذاری این کشورها آن است که به‌رغم گرمای شدید در بیشتر ماه‌های سال، هیچ‌کدام از آن‌ها ساعت کاری را تا شش صبح عقب نمی‌برند. به عبارت دیگر، دولت‌ها به‌جای تحمیل تغییر سراسری آزاردهنده ترجیح می‌دهند با کوتاه‌تر کردن زمان کار، جابه‌جایی ساعت‌های کاری برای مشاغل خاص، یا تعریف دوره‌های استراحت در گرمای ظهر، به نیازهای اقلیمی و انسانی پاسخ دهند.

الگوهای بین‌المللی شروع ساعت کار

در سطح جهانی و بین‌المللی نیز الگوی آغاز ساعت کاری در بیشتر کشورها بر پایه‌ اصولی مانند ساعت بیولوژیکی انسان‌ها، شرایط اقلیمی، بهره‌وری کاری، و تعادل میان زندگی شخصی و شغلی تنظیم می‌شود. به‌طور کلی، در کشورهای توسعه‌یافته و نیز در جوامعی با نظام اداری پایدار، ساعت شروع کار معمولا بین ۷:۳۰ تا ۹ صبح است و تقریبا در هیچ‌جا ساعت کاری تا شش صبح به عقب برده نمی‌شود. مگر در مشاغل خاص مانند کارهای صنعتی، حمل‌ونقل یا نظامی.

در کشورهای اروپایی مانند آلمان، فرانسه و هلند، ادارات و شرکت‌ها معمولا بین ۸ تا ۹ صبح فعالیت خود را آغاز می‌کنند. در اسکاندیناوی، که یکی از الگوهای موفق در تعادل کار و زندگی به‌شمار می‌آید، ساعت شروع کار اغلب ۸ صبح است.

در ایالات متحده نیز بیشتر اداره‌ها و شرکت‌ها فعالیتشان را بین ۸ تا ۹ صبح آغاز می‌کنند. استثناهایی مانند کارگران شیفتی، پرستاران یا کارکنان کارخانه‌ها وجود دارند، اما این مشاغل با الگوی شیفت‌بندی مشخص و امکان تطبیق تدریجی انجام می‌شود، نه تصمیمات ناگهانی سراسری.

در ژاپن و کره‌جنوبی، اگرچه ساعت‌های کاری گاهی طولانی‌تر است، ولی باز هم شروع رسمی کار اغلب از ۸:۳۰ تا ۹ صبح است و کارمندانی که زودتر می‌آیند، این کار را اغلب داوطلبانه انجام می‌دهند، نه به اجبار قانونی.

در مجموع، الگوی جهانی مدیریت زمان کاری به‌سوی افزایش بهره‌وری در ساعت‌های محدودتر، توجه به سلامت روان و جسم کارمندان و کاهش فشارهای جانبی زندگی شهری حرکت کرده است. در هیچ‌یک از الگوهای پیشرفته‌ جهانی، تغییر ناگهانی ساعت شروع کار به ۶ صبح برای کل جامعه به‌عنوان راه‌حل صرفه‌جویی انرژی یا ارتقای بهره‌وری توصیه نشده است. در نهایت برخی کشورها برای افزایش بهره‌وری و صرفه‌جویی در انرژی ساعت رسمی را در شش‌ماه از سال تغییر می‌دهند اما در ساعت کاری کارکنان اختلالی به وجود نمی‌آورند. با این حال، جمهوری اسلامی بدون در نظر گرفتن پیامدهای روانی، اجتماعی و اقتصادی شروع کار از ساعت شش صبح و تاثیر مخرب آن بر سلامت جسم و روان مردم، آن‌ها را وادار می‌کند که سبک زندگی و الگوی خواب خود را تغییر دهند.