چک‌پول ۱۰۰ هزار تومانی که نخستین‌ بار شهریور ۱۳۸۷ با هدف تسهیل مبادلات بزرگ و کاهش نیاز به حمل حجم بالای اسکناس، وارد چرخه پولی ایران شد، امروز به نمادی روشن از بحران اقتصادی عمیق و تورم مزمن تبدیل شده است. این برگه کاغذی که در زمان انتشار به‌عنوان بزرگ‌ترین واحد پولی رایج کشور معرفی شد، گویای داستان پر فرازونشیب کاهش ارزش پول ملی در طول ۱.۵ دهه گذشته است.

گزارش حاضر سفری است از روزهای آغازین انتشار این اسکناس تا روز، نهم مهرماه ۱۴۰۴. سفری که در آن ارزش دلاری چک‌پول ۱۰۰ هزار تومانی در مقاطع مختلف بررسی و با یکی از مهم‌ترین شاخص‌های معیشتی جامعه، یعنی حداقل حقوق ماهانه کارگران، مقایسه می‌شود؛ مقایسه‌ای که نشان می‌دهد چگونه اسکناسی که در سال‌های نخست انتشار بیش از ۱۰۰ دلار ارزش داشت و می‌توانست بخش قابل‌توجهی از دستمزد یک کارگر حداقل‌بگیر را پوشش دهد، اکنون به زیر یک دلار سقوط کرده است.

سال ۱۳۸۷؛ آغاز انتشار ایران‌چک ۱۰۰ هزار تومانی

بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران دوم شهریور ۱۳۸۷ برای نخستین‌بار چک‌پول ۱۰۰ هزار تومانی را چاپ و منتشر کرد. این تصمیم که با تصویب هیئت وزیران همراه بود، دوام چندانی نداشت، چرا که تنها دو سال بعد، در ۱۳۸۹، به دلیل ایرادات حقوقی و ملاحظات نظارتی، این ایران‌چک‌ها از چرخه رسمی مبادلات کنار گذاشته شدند.

در زمان انتشار اولیه، هر برگ ۱۰۰ هزار تومانی معادل تقریبی ۱۰۳ تا ۱۰۵ دلار ارزش داشت، زیرا میانگین نرخ دلار در بازار آزاد حدود ۹۵۰ تومان بود. به بیان دیگر، با یک اسکناس ۱۰۰ هزار تومانی امکان خرید بیش از ۱۰۰ دلار آمریکا وجود داشت.

از سوی دیگر، طبق مصوبه شورای عالی کار، حداقل مزد روزانه در سال ۱۳۸۷، هفت هزار و ۳۲۰ تومان تعیین شد که در مجموع معادل ۲۱۹ هزار و ۶۰۰ تومان در ماه بود. بنابراین، ارزش یک ایران‌چک ۱۰۰ هزار تومانی در آن سال تقریبا معادل نیمی از حقوق ماهانه یک کارگر حداقل‌بگیر بود.

سال ۱۳۹۲؛ بازگشت رسمی ایران‌چک ۱۰۰هزار تومانی

سال ۱۳۹۲ نقطه عطفی در سرنوشت ایران‌چک ۱۰۰ هزار تومانی بود. پس از توقف انتشار این اسکناس در سال ۱۳۸۹ به دلیل ایرادات حقوقی، بانک مرکزی در نیمه دوم اسفند ۱۳۹۲ با مجوز قانونی بار دیگر اقدام به انتشار آن کرد و از خرداد و تیر ۱۳۹۳، نسخه جدید با طرح تازه و ویژگی‌های امنیتی بیشتر به‌طور گسترده وارد چرخه مبادلات شد.

در این مقطع، ارزش واقعی ۱۰۰ هزار تومان نسبت به سال انتشار نخست، به‌شدت کاهش یافته بود و هر برگ ایران‌چک ۱۰۰ هزار تومانی در بازار آزاد تنها ۳۰ تا ۳۵ دلار ارزش داشت. میانگین نرخ دلار در آن سال حدود سه هزار و ۱۹۸ تومان ثبت شد و بر این اساس، ارزش این اسکناس در عمل بین ۲۸ تا ۳۳ دلار نوسان می‌کرد.

از سوی دیگر، طبق مصوبه شورای عالی کار، حداقل مزد روزانه در سال ۱۳۹۲ برابر با ۱۶ هزار و ۲۳۷ تومان تعیین شد که مجموع آن در ماه به حدود ۴۸۷ هزار تومان می‌رسید. با احتساب مزایای جانبی مانند بن نقدی و حق مسکن، دریافتی یک کارگر حداقل‌بگیر بین ۵۴۰ تا ۶۳۰ هزار تومان در ماه بود، یعنی معادل ۱۶۲ تا ۱۹۹ دلار.

مقایسه این ارقام نشان می‌دهد که در سال ۱۳۹۲، اسکناس ۱۰۰ هزار تومانی نه‌تنها ارزش اولیه خود را در برابر دلار از دست داده بود، بلکه به‌تنهایی حتی یک‌پنجم حقوق ماهانه کارگران را نیز پوشش نمی‌داد. این مقطع در واقع آغاز روندی بود که در سال‌های بعد شدت بیشتری گرفت و فاصله میان ارزش اسمی اسکناس و قدرت خرید واقعی مردم را آشکارتر کرد.

سال ۱۳۹۵؛ کاهش شدید ارزش ایران‌چک ۱۰۰ هزار تومانی

در سال ۱۳۹۵، اسکناسی که در زمان انتشار اولیه بیش از ۱۰۰ دلار ارزش داشت، دیگر تنها چیزی حدود ۲۷ تا ۳۰ دلار در بازار آزاد می‌ارزید. علت اصلی این سقوط، رشد مداوم نرخ ارز در برابر ریال و تورم داخلی بالا بود. نرخ متوسط دلار در بازار آزاد در این سال حدود سه هزار و ۴۵۰ تومان ثبت شد و ایران‌چک ۱۰۰ هزار تومانی معادل همین میزان دلار ارزش داشت.

وضعیت کارگران حداقل‌بگیر نیز بازتابی از همین افت ارزش پول ملی بود. شورای عالی کار حداقل مزد روزانه سال ۱۳۹۵ را ۲۷ هزار و ۷۲ تومان تعیین کرد که مجموع آن در ماه به حدود ۸۱۲ هزار تومان می‌رسید. این رقم معادل تقریبا ۲۳۵ دلار بود.

به این ترتیب، چک‌پول ۱۰۰ هزار تومانی در سال ۱۳۹۵ دیگر حتی معادل یک‌سوم دستمزد ماهانه یک کارگر نبود. فاصله نمادین میان بزرگ‌ترین اسکناس رایج کشور و هزینه‌های واقعی زندگی مردم، روزبه‌روز بیشتر شد و نشان داد که ارزش اسمی اسکناس‌ها دیگر با واقعیت معیشت مردم هیچ نسبتی ندارند.

سال ۱۳۹۸؛ سقوط تاریخی ارزش ایران‌چک ۱۰۰ هزار تومانی

در سال ۱۳۹۸، ایران‌چک ۱۰۰ هزار تومانی به یکی از بی‌ارزش‌ترین مقاطع تاریخ خود رسید. اسکناسی که ۱۱ سال پیش، بیش از ۱۰۰ دلار می‌ارزید، در این سال تنها ۷.۵ تا هشت دلار ارزش داشت. دلیل اصلی این سقوط آزاد جهش بی‌سابقه نرخ ارز در بازار آزاد بود. متوسط قیمت دلار در سال ۱۳۹۸ حدود ۱۲ هزار و ۹۱۸ تومان ثبت شد و در اسفندماه همان سال حتی به بیش از ۱۵ هزار و ۲۰۰ تومان رسید. به این ترتیب، بزرگ‌ترین اسکناس ایران که قرار بود در مبادلات روزمره قدرت خرید بالایی داشته باشد، دیگر به‌سختی کفاف خرید چند دلار را می‌داد.

وضعیت کارگران حداقل‌بگیر در این سال نیز بازتابی روشن از بحران اقتصادی بود. شورای عالی کار حداقل مزد روزانه را ۵۰ هزار و ۵۶۳ تومان تعیین کرد که معادل حداقل حقوق ماهانه یک میلیون و ۵۱۶ هزار و ۸۸۱ تومان بود. با احتساب مزایای ثابت مانند بن کارگری و حق مسکن، دریافتی یک کارگر مجرد به حدود یک میلیون و ۸۰۶ هزار و ۸۸۱ تومان در ماه می‌رسید.

اما این افزایش اسمی حقوق، هیچ تناسبی با جهش نرخ ارز نداشت. در محاسبات دلاری، حداقل دستمزد کارگران در سال ۱۳۹۸ تنها معادل ۱۱۷ تا ۱۴۳ دلار بود؛ در حالی که تنها چند سال پیش‌تر، همین حقوق در محدوده ۱۶۰ تا ۲۰۰ دلار قرار داشت. به همین دلیل، بسیاری از تحلیلگران از این مقطع به‌عنوان یکی از تاریک‌ترین دوره‌های معیشتی کارگران در ایران یاد کرده‌اند. به‌طور خلاصه، سال ۱۳۹۸ نقطه‌ای بود که فاصله میان ارزش اسمی و ارزش واقعی ایران‌چک ۱۰۰ هزار تومانی به اوج رسید.

سال ۱۴۰۰؛ ایران‌چک ۱۰۰ هزار تومانی در برابر تورم و دلار

در سال ۱۴۰۰، ایران‌چک ۱۰۰ هزار تومانی به‌قدری ارزش خود را از دست داد که تنها ۳.۲ تا ۴.۸ دلار می‌ارزید؛ رقمی که در بیشتر ماه‌های سال نزدیک به ۴ دلار بود. این یعنی اسکناسی که در زمان انتشار نخست بیش از ۱۰۰ دلار ارزش داشت، پس از گذشت ۱۳ سال، به جایی رسیده بود که حتی برای خرید یک وعده غذایی ساده خانواده هم کافی نبود.

میانگین نرخ دلار در بازار آزاد طی این سال حدود ۲۴ هزار تومان بود. با این نرخ، یک اسکناس ۱۰۰ هزار تومانی به‌سختی معادل ۴ دلار ارزش داشت.

از سوی دیگر، شورای عالی کار حداقل دستمزد پایه کارگران را در این سال دو میلیون و ۶۵۵ هزار و ۴۹۵ تومان تعیین کرد. با احتساب مزایایی مانند حق مسکن و بن کارگری، دریافتی یک کارگر مجرد به حدود ۳.۷ میلیون تومان می‌رسید و برای کارگری با یک فرزند و سابقه کار، این رقم بین ۴.۱ تا ۴.۲ میلیون تومان بود.

وقتی این ارقام با نرخ دلار سنجیده شود، تصویر روشنی به دست می‌آید: حداقل دستمزد پایه تنها ۱۱۰ دلار و مجموع دریافتی یک کارگر مجرد حدود ۱۵۴ دلار بود. به این ترتیب، اسکناسی که زمانی به‌تنهایی نیمی از حقوق یک کارگر را پوشش می‌داد، حالا تنها بخش ناچیزی از دستمزد او را تشکیل می‌داد.

سال ۱۴۰۴؛ ایران‌چک ۱۰۰ هزار تومانی کمتر از یک دلار

در نخستین روزهای مهرماه ۱۴۰۴، ارزش یک اسکناس ۱۰۰ هزار تومانی در بازار آزاد به کمتر از یک دلار رسیده است؛ این یعنی بزرگ‌ترین واحد پولی رایج کشور اکنون عملا به یکی از کم‌ارزش‌ترین اسکناس‌های جهان تبدیل شده است.

بر اساس مصوبه شورای عالی کار، حداقل حقوق ماهانه کارگران در سال ۱۴۰۴ برابر با ۱۰ میلیون و ۳۹۰ هزار و ۹۶۸ تومان تعیین شد. با احتساب مزایایی مانند حق مسکن و بن خواربار، دریافتی یک کارگر مجرد به حدود ۱۳ میلیون تومان می‌رسد. اما همین حقوق در برابر نرخ دلار آزاد با احتساب همه مزایا به حدود ۱۱۸ دلار می‌رسد.

این مقایسه نشان می‌دهد که با وجود افزایش اسمی حقوق، قدرت خرید واقعی کارگران همچنان در حال سقوط است. اکنون یک کارگر حداقل‌بگیر در ایران کمتر از ۱۰۰ دلار در ماه درآمد دارد؛ رقمی که او را در زمره ارزان‌ترین نیروی کار جهان قرار می‌دهد.

ایران‌چک ۱۰۰ هزار تومانی که در سال ۱۳۸۷ معادل نیمی از حقوق یک کارگر ارزش داشت، امروز نه‌تنها از دستمزد او فاصله‌ای نجومی گرفته بلکه حتی به اندازه یک دلار هم ارزش ندارد. در عمل، این اسکناس دیگر حتی برای خرید یک بسته چای، یک کیلو حبوبات، نیم کیلو برنج، یک سطل ماست، یک قالب پنیر و دو بسته چیپس هم کافی نیست.