با آنکه آوارگان سوری نزدیک به ۱۱ سال را در سرزمین ترکیه سپری کرده‌اند، دولت ترکیه به تازگی تصمیم گرفته است آنان را به کشورشان بازگرداند. هرچند صحبت درباره بازگشت پناهندگان، با برنامه‌های تشویق‌کننده همراه است و دولت آنکارا می‌کوشد شهرکی در شمال سوریه برای اسکان حدود یک میلیون پناهنده احداث کند، در حال حاضر، برنامه بازگشت به کشور برای پناهندگان سوری مقیم ترکیه، به میزان کافی دلگرم‌کننده به نظر نمی‌رسد.

اخراج اجباری کودکان

البته چنین برنامه‌های تشویقی نمی‌تواند برای کسانی موثر واقع شود که در جست‌وجوی نعمت از دست‌رفته امنیت، کشوری را ترک کرده‌اند که در طول بیش از یک دهه گذشته گرفتار درگیری‌های مسلحانه داخلی بوده است، زیرا بازگشت این پناهندگان بیشتر به تضمین‌های امنیتی بستگی دارد که از سوی جامعه جهانی مطرح می‌شود. اما با توجه به اظهارات نژادپرستانه احزاب مخالف ترکیه که بر لزوم اخراج پناهندگان تاکید دارند، چنین به نظر می‌رسد که «بازگشت داوطلبانه» با شتاب زیاد جای خود را به «بازگشت اجباری» می‌دهد.

آنچه گزارش دیده‌بان حقوق بشر درباره بازداشت خودسرانه صدها مرد و پسر پناهنده سوری و بازگرداندن آن‌ها به سوریه در بازه زمانی فوریه تا ژوییه ۲۰۲۲، فاش کرده است، تامل برانگیز است. نادیا هاردمن، پژوهشگر حقوق پناهندگان در سازمان دیده‌بان حقوق بشر، اعلام کرد که «مقام‌های ترکیه با نقض قوانین بین‌المللی، صدها پناهجوی سوری، حتی کودکان بدون همراه، را دستگیر کرده‌اند و آن‌ها را به بازگشت به شمال سوریه واداشته‌اند».

نگرانی از پایبند نبودن ترکیه به پیمان‌های بین‌المللی در مورد پناهندگان

گزارش یک سازمان حقوق بشری بیان می‌کند که اقدام‌های اخیر نشان‌دهنده تضاد کامل با پیشینه سخاوتمندانه ترکیه به مثابه کشوری است که میزبان شمار زیادی از پناهندگان بوده و ۳.۶ میلیون پناهجو پذیرفته است؛ یعنی چهار برابر بیش از مجموع پناهندگانی که کل کشورهای اتحادیه اروپا میزبان آن‌ها بوده‌اند و در ازای حضور پناهندگان، میلیاردها دلار به دست آورده‌اند.

البته مشخص است که بر اساس معاهدات و کنوانسیون‌های بین‌المللی، ترکیه موظف است به اصل اخراج نکردن پناهجویان احترام بگذارد و نباید فردی را به مکانی بازگرداند که احتمالا در معرض خطر واقعی آزار و اذیت، شکنجه، یا سایر بدرفتاری‌ها قرار گیرد. این در حالی است که در پی وخامت روزافزون وضعیت معیشتی و اقتصادی در ترکیه، پناهندگان سوری مقیم این کشور می‌کوشند خود را به کشورهای اروپایی برسانند. افزون بر این، آمار سازمان ملل متحد نشان می‌دهد که ۹۰ درصد مردم سوریه زیر خط فقر زندگی می‌کنند.

در گزارش مفصل سازمان حقوق بشری ، در کنار توضیح وضعیت دشوار زندگی ۳۷ پناهنده سوری که به شمال سوریه اخراج شده‌اند، به نقل از شاهدان عینی ذکر شده است که مقام‌های ترکیه پناهندگانی را که از امضای برگه بازگشت خودداری می‌کردند، کتک می‌زدند. برخی از پناهندگان اخراج‌شده گفته‌اند که مسیر ۲۱ ساعته از مرکز اخراج تا مرز را دست‌بسته پیموده‌اند. این سازمان در گزارش خود به نقل از یک مرد ۲۶ ساله اهل حلب نوشته است که یکی از مقام‌های ترکیه به او گفته بود، «به هر کسی که در تلاش بازگشت به ترکیه باشد، تیراندازی خواهیم کرد».

نهادهای امور پناهندگان و کارت «کیملیک» 

از سوی دیگر، مضرالاسد، رئیس انجمن پناهندگان سوری در ترکیه، از نهادهای امور پناهندگان خواست که برای اخراج پناهندگان شتاب نکنند. او افزود: «انجمن پناهندگان سوری می‌کوشد در همکاری با مسئولان امور پناهندگان، تا حد ممکن به وضعیت پناهجویان رسیدگی کند.» او خاطرنشان کرد: «این انجمن در برخی از موارد توانسته است با ارائه اطلاعاتی درباره وضعیت پناهندگان به اداره مهاجرت، روند اخراج آن‌ها را متوقف کند.»

رئیس انجمن پناهندگان سوری در ترکیه، گفت که برخی از پناهجویان مقیم ترکیه به دلیل ندانستن زبان ترکی، درباره قوانین اقامت، تحصیل، مجوز کار، شیوه دریافت کارت «کیملیک» و سایر امور  مربوط به پناهندگان، آگاهی کافی ندارند. «کمیلیک» کارتی است که دولت ترکیه به پناهندگان سوری که وارد خاک ترکیه می‌شوند، در حکم کارت شناسایی اعطا می‌کند و افرادی که آن را دریافت می‌کنند، می‌توانند از خدمات متعدد بهداشتی، درمانی، آموزشی و غیره بهره‌مند شوند. او همچنین از اداره امور پناهندگان خواست که این کارت را به هر شهروند سوری که وارد ترکیه می‌شود، اعطا کند تا شمار پناهندگان سوری مقیم ترکیه و مسیر آن‌ها به سوی کشورهایی که در گام بعدی، قصد دارند به آن‌ها مهاجرت کنند، مشخص شود؛ به ویژه از آن رو که سرزمین ترکیه مسیر ترانزیت مهاجرت به کشورهای اروپایی شناخته می‌شود. 

او در ادامه گفت: «باید روند صدور کارت کیملیک برای کودکان و زنانی که تاکنون این کارت را دریافت نکرده‌اند و برای مقاصد بشردوستانه، مانند رفتن به بیمارستان‌ها و مدارس، به آن نیاز دارند، تسریع شود. علاوه براین، باید به افرادی [از این پناهجویان] نیز که در ترکیه متولد می‌شوند، کارت اقامت اعطا شود».

کشور امن ثلاث

در همین حال، کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان، در ژوئن گذشته از بازگشت داوطلبانه ۱۵ هزار و ۱۴۹ پناهجوی سوری خبر داد. با این حال، نادیا هاردمن، پژوهشگر حقوق پناهندگان در سازمان دیده‌بان حقوق بشر، از کشورهای عضو اتحادیه اروپا خواست تا به این واقعیت اذعان کنند که ترکیه استانداردهای مربوط به یک «کشور امن ثالث» را رعایت نمی‌کند، و بنابراین، اروپا باید ضمن تعلیق حمایت مالی از ترکیه، بر مرزهای این کشور نظارت داشته باشد تا روند اخراج اجباری پناهندگان متوقف شود.

در واکنش به این اقدام، سوواش اونلو، رئیس اداره مهاجرت وزارت کشور ترکیه، در نامه‌ای که در تاریخ ۲۱ اکتبر به دیده‌بان حقوق بشر فرستاد، یافته‌های آن سازمان را در خصوص اخراج پناهندگان از ترکیه رد کرد و آن را عاری از حقیقت توصیف کرد. او افزود: «ترکیه با پرونده‌‌های مهاجرت و امور پناهندگان مطابق با قوانین داخلی و بین‌المللی برخورد می‌کند.»

فشار سیاسی مخالفان

از سوی دیگر و با توجه به تشدید آمادگی برای برگزاری انتخابات آینده ترکیه در سال ۲۰۲۳ و اصرار روزافزون [برخی از] مخالفان [دولت در ترکیه] به اخراج پناهجویان، پناهندگان سوری مقیم ترکیه خود را برای ترک این کشور آماده می‌کنند، زیرا می‌دانند که باید دیر یا زود خاک ترکیه را ترک کنند. این در حالی است که رجب طیب اردوغان، رئیس‌ جمهوری ترکیه، در ماه مه گذشته اعلام کرد که داده‌ها و اطلاعات آماری نشان می‌دهند که شمار پناهندگانی که به بازگشت داوطلبانه تمایل دارند، بیش از یک میلیون نفر است.

مضرالاسد، رئیس انجمن پناهندگان سوری مقیم ترکیه، معتقد است که اقدام‌های آنکارا بر برخی از پناهجویان تاثیر منفی گذاشته و باعث شده است که آنان برخی از قوانین و مقررات را زیر پا گذارند و در نتیجه، شماری از آن‌ها به اخراج از ترکیه وادار شوند، و در این میان برخی افراد خوب و بی‌گناه نیز از کشور اخراج شده‌اند.

به نظر می‌رسد که اخراج پناهندگان از ترکیه، چه داوطلبانه و چه اجباری، به امر اجتناب‌ناپذیری تبدیل شده است؛ به ویژه ‌که آنکارا قصد دارد با حمایت مالی سازمان‌های امدادی، ۲۰۰ هزار واحد مسکونی در ۱۳ منطقه در شمال سوریه احداث کند که می‌تواند حدود یک میلیون نفر را در خود جای دهد. شکی نیست که چنین اقدامی، روند بازگشت پناهندگان را به سوریه تسریع می‌کند.