پول‌های هنگفت فروش بیش از ۱۰۰ محصول مجتمع‌های پتروشیمی در ایران، تاب‌آوری جمهوری اسلامی مقابل تحریم‌ها را افزایش داده است؛ پول‌هایی که حالا بیش از فروش نفت خام در اقتصاد کلان کشور نقش بازی می‌کند.

مجتمع پتروشیمی در دست ساخت «امیرآباد» در منطقه میانکاله، یکی از همین مجتمع‌های پول‌ساز است که قرار شده به زنجیره استراتژیک جمهوری اسلامی در صنعت پتروشیمی بپیوندد تا تاب‌آوری اقتصاد نظام را در برابر تحریم‌ها افزایش دهد.

مجتمعی که در دولت حسن روحانی طراحی و عملیات ساخت آن در دولت ابراهیم رئیسی آغاز و اعتراض‌ها به عواقب زیست محیطی‌ آن هم تاکنون نتوانسته کاری از پبش ببرد.

صنعت پتروشیمی به واسطه ارز‌ آوری هنگفتی که در دوران تحریم‌ها برای جمهوری اسلامی داشته، در یک دهه اخیر به یکی از مهمترین صنایع استراتژیک این نظام تبدیل شده است.

بیژن زنگنه، وزیر سابق نفت، در بهمن ۱۳۹۹ به صراحت از افزایش اهمیت این صنعت در اقتصاد ایران سخن گفت و تصریح کرد که صنایع پتروشیمی «در دوران تحریم بسیار به کشور کمک کردند.»

بسیاری از مقام‌های دولتی و اقتصادی هم طی همین سال‌ها همسو با زنگنه بر اهمیت صنعت پتروشیمی در دوران تحریم‌ها تاکید و خواستار توسعه این صنعت شده‌اند. آغاز عملیات اجرایی مجتمع پتروشیمی میانکاله هم یکی از نتایج همین تاکید‌هاست.

صنعت پتروشیمی سودآوری بالایی دارد

از زمانی که جمهوری اسلامی نتوانست به دلیل تحریم‌ها نفت خود را هم‌چون سابق در بازار‌های جهانی بفروشد، به فکر درآمد‌های جایگزین افتاد که صنعت پتروشیمی به تدریج به یکی از مهمترین آنها تبدیل شد.

برنامه توسعه این صنعت که در حال حاضر توان تولید ۱۰۰ محصول را دارد با سرمایه‌گذاری قابل توجهی از ابتدای دهه ۹۰ در دستور کار وزارت نفت قرار گرفت تا بتواند به تدریج بخشی از خلاء درآمدی ناشی از فروش نفت در اقتصاد ایران را جبران کند.

این صنعت در حال حاضر به یکی از مهمترین جایگزین‌های فروش نفت در اقتصاد ایران تبدیل شده است؛ موضوعی که خرداد ماه سال ۱۴۰۰ بهزاد محمدی مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی به آن اذعان کرد.

به گفته محمدی این صنعت تنها در سال ۳۹۹ درآمدی بالغ بر ۱۵ میلیارد دلار برای اقتصاد ایران داشت که با بهره‌برداری از مجتمع‌‌های در دست ساخت، این درآمد در سال‌های آینده افزایش خواهد یافت.

محمدی درآمد این صنعت در سال ۱۴۰۰ را نیز ۲۱.۵ میلیارد دلار برآورده کرد و گفت این رقم از راه عرضه و فروش ۴۳ میلیون تن محصول نهایی پتروشیمی محقق خواهد شد.

محسن رضایی، معاون اقتصادی ابراهیم رئیسی، هم در یک ارزیابی خوش‌بینانه ادعا کرده است این صنعت می‌تواند «سالانه ۳۰۰ میلیارد دلار درآمد و میلیون‌ها فرصت شغلی» در ایران ایجاد کند.

با وجود این ارزیابی خوش‌بینانه رضایی، شرکت ملی صنایع پتروشیمی پیش‌بینی کرده است درآمد ناشی از توسعه صنایع پتروشیمی تا سال ۱۴۰۶ سالانه به رقمی معادل ۵۰ میلیارد دلار برسد.

نتایج تحقیقات نشان می‌دهد بـه طـور متوسـط در ۱۰ سال اخیر ۴۰ درصد محصولات تولیدی در مجتمع‌های پتروشیمی صادر شده که معادل ۲۵ درصد صادرات غیرنفتی و حدود ۴۰ درصد از صادرات صنعتی ایران در این دوره اسـت.

محصولات پتروشیمی راحت‌تر از نفت خام فروخته می‌شود

صنعت پتروشیمی در سایه تحریم‌های گسترده اعمال شده بر صنعت نفت ایران، توانسته در کمتر از یک دهه جای پای خود در بازار‌های بین‌المللی را باز‌تر کرده و به صنعتی سودآور برای جمهوری اسلامی تبدیل شود.

سابقه تحریم‌های بین‌المللی علیه این صنعت حدود ۱۰ سال است که دامنه و عمق و گستردگی آنها هم‌چون تحریم‌های بخش نفت نیست و همین مساله باعث افزایش قدرت مانور این صنعت در غیاب نفت ایران در بازار‌های جهانی شده است.

گزارش‌ها حکایت از آن دارد در حال حاضر بیش از ۲۵ درصد درآمد ناشی از صادرات غیر نفتی ایران در سال ۱۴۰۰ متعلق به فرآورد‌های پتروشیمی بوده است.

این درآمد در شرایطی محقق شده که آمریکا حدود چهار سال پیش تحریم‌ها علیه صنعت نفت و گاز ایران را تشدید کرد که منجر به کاهش روند رو به رشد درآمد‌زایی این صنایع شد، اما نتوانست جلوی فروش محصولات پتروشیمی را که ردیابی آن‌ها دشوارتر است را بگیرد.

همین دشواری‌ها و محدودیت‌ها در ردیابی، منجر به باز شدن دست جمهوری اسلامی برای فروش فرآورد‌های پتروشیمی شد به طوری که درآمد ۲۱ میلیارد دلاری فروش محصولات این صنعت در سال ۱۴۰۰ بیشتر از مجموعه درآمد‌ ۲۰ میلیارد دلاری ناشی از فروش نفت خام در سال‌های ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ ایران شد.

اهمیت صنایع پتروشیمی، جذابیت بالا برای سرمایه‌گذاری، دسترسی به بازار‌های منطقه‌ای و جهانی، قرار داشتن در کنار آبراه بین‌المللی خلیج فارس و دریای عمان،‌ افزایش جهانی تقاضا برای محصولات پتروشیمی و بازار بزرگ مصرفی چین و هند از دیگر عواملی هستند که در رونق گرفتن صنایع پتروشیمی ایران نقش ایفا می‌کنند.

مقام‌های جمهوری اسلامی امیدوارند در صورت لغو بسیاری از تحریم‌ها، فروش فرآورد‌های پتروشیمی خود در آسیا و اروپا را چندین برابر کنند.

مقاصد صادراتی بیش از ۷۰ درصد محصولات اصلی پتروشیمی در سـال ۱۳۹۶ بـر اسـاس آمار گمرک، کشور‌های چین و هند بوده که برای ایران درآمد هشت میلیارد دلاری به همراه داشته است.

ایـران تـا پیـش از وضع تحریم‌های بین‌المللی (دهه ۸۰ خورشیدی)، به طور متوسط سالانه ۲ تا ۲.۵ میلیارد دلار محصولات پتروشیمی خـود را بـه اتحادیه اروپا صـادر می‌کـرد که بـا افزایـش تحریم‌ها، کشور‌های آسیایی، آفریقایی و آمریکای جنوبی جایگزین اروپا شـدند.

جمهوری اسلامی از پتروشیمی پول بیشتری می‌خواهد

روحانیون حاکم بر ایران قصد دارند از منابع عظیم گازی به عنوان خوراک ارزان قیمت برای تولید و عرضه محصولات ارزان قیمت پتروشیمی استفاده حداکثری کرده و میزان خام فروشی و ارزان فروشی منابع انرژی را کاهش دهند.

بر همین اساس است که آنها پیش‌بینی کرده‌اند ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی تا پایان برنامه ششم توسعه به ۱۳۰ میلیون تن در سال و درآمد ناشی از آن به ۵۰ میلیارد دلار برسد.

در حال حاضر ۶۷ مجتمع پتروشیمی با ظرفیتی حدود ۹۰ میلیون تن در سال در مناطق مختلف ایران فعال است که با تولید بیش از ۳۴ میلیون تن محصول قابل فروش، درآمد قابل توجهی برای اقتصاد ایران دارند.

ساخت و بهره‌برداری از ۷۰ مجتمع پتروشیمی دیگر که نیاز به ۳۶ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری دارد از دیگر برنامه‌های مهم مقام‌های جمهوری اسلامی در این صنعت است.

جمهوری اسلامی برای پتروشیمی برنامه‌های زیادی دارد

شرکت ملی صنایع پتروشیمی به منظور تحقق «نقشه راه توسعه صنعت پتروشیمی تا افق ۱۴۰۶» دو فاز عملیاتی در دستور کار خود قرار داده است.

فاز نخست این پروژه که از آن با عنوان «جهش دوم» هم یاد می‌شود از سال ۱۳۹۲ آغاز شده است. در این فاز قرار بود ۴۵ مجتمع پتروشیمی راه‌اندازی شود که پیش از پایان سال ۱۴۰۰ اعلام شد ۳۴ طرح به بهره‌برداری رسیده و ۱۱ طرح باقی‌ مانده تا پایان سال ۱۴۰۰ به بهره‌برداری خواهد رسید.

آن‌طور که مقام‌های شرکت ملی صنایع پتروشیمی اعلام کرده‌اند با راه‌اندازی کامل این ۴۵ طرح، ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی ایران به حدود ۱۰۰ میلیون تن خواهد رسید که نسبت به سال ۱۳۹۲ رشدی ۸۰ درصدی را نشان می‌دهد.

فاز دوم نقشه راه این شرکت که از آن به عنوان «جهش سوم» نام برده می‌شود هم شامل ۳۵ طرح پتروشیمی است که قرار است تمامی آنها تا سال ۱۴۰۴ به بهره‌برداری برسد.

شرکت ملی صنایع پتروشیمی از سال ۱۳۷۴ تا ۱۳۸۸ برنامه «جهش نخست» را در قالب برنامه پنج‌ساله سوم به اجرا گذاشته بود.

مجتمع‌های پتروشیمی در کدام مناطق هستند؟

برنامه‌ها و فعالیت‌های مربوط به صنعت پتروشیمی ایران در حال حاضر در منطقه ویژه اقتصادی ماهشهر، منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس عسلویه، منطقه ویژه اقتصادی پارسیان، منطقه آزاد چابهار (مکران) و منطقه آزاد قشم دنبال می‌شود.

علاوه بر مجتمع‌های فعال موجود، قرار است منطقه ویژه اقتصادی ماهشهر با ۱۶ طرح، منطقه عسلویه با ۲۲ طرح، منطقه کنگان با شش طرح و ۴۱ طرح دیگر در مناطق مختلف ایران، آرزو‌های مقام‌های جمهوری اسلامی در گسترش صنعت پتروشیمی را محقق کنند.

براساس داده‌های رسمی ۱۵ طرح پتروشیمی دیگر هم با حجم سرمایه گذاری بیش از ۱۸ میلیارد دلار در مرحله آغاز عملیات اجرایی قرار دارد که ساخت مجتمع پتروشیمی «امیرآباد» در منطقه میانکاله یکی از آنهاست.

طرح‌‌های اتیلن غرب (فاز۲)، مخازن سبز عسلویه، پتروشیمی دماوند، زیربنایی عسلویه و زیربنایی شرکت ملی صنایع پتروشیمی هم از طرح‌های مهم زیرساختی حاضر در صنعت پتروشیمی ایران است.

سال ۱۳۹۹ هم شرکت ملی صنایع پتروشیمی از ۱۷ طرح مربوط به صنعت پتروشیمی در ایران بهره‌برداری کرد که نشان از برنامه‌ریزی منسجم جمهوری اسلامی به منظور توسعه سریع این صنعت دارد.

پول در متانول خوابیده است

متانول سـاده‌ترین نـوع الکل و مایعی بدون رنگ و بدون بو و با اشتعال‌پذیری بسیار بالاست. متانول از محصولات پایـه صنایع شیمایی اسـت کـه به طور معمول برای تولید دیگر محصولات شیمیایی به کار گرفته می‌شود.

در سبد تولیدات صنعت پتروشیمی ایران، متانول از جایگاه ویژهای برخوردار است. از حدود ۶۷ میلیون تن ظرفیت اسمی تولید محصولات پتروشیمی بیش از ۱۰ درصد به متانول اختصاص یافته و برنامه‌های توسعه ظرفیت، نشان از افزایش سهم متانول در سبد تولیدی ایران دارد.

تا پایان سال ۱۳۹۷ چهار مجتمع پتروشیمی در مجموع به ظرفیت پنج هزار تن متانول در ایران فعال بودند که با افزوده شدن دو مجتمع «کاوه» و «مرجان» مجموع ظرفیت این محصول در سال ۱۳۹۸ به حدود هشت میلیون تن رسید.

از ۴.۵ میلیون تن متانول تولید شده در سال ۱۳۹۷ هم حدود ۴۳۰ هزار تن در داخل کشور فروش رفته و بیش از ۹۰ درصد آن صادر شده است.

آمار‌ها می‌گوید در سبد صادرات پتروشیمی ایران، متانول از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. نگاهی به برنامه‌های توسعه صنعت پتروشیمی ایران هم نشان می‌دهد تولید محصول متانول در صدر این برنامه‌ها قرار دارد.

علت عمده توجه ویژه پتروشیمی ایران به متانول، تامین منابع مالی از سوی سرمایه‌گذاران چینی، فراهم بودن زمین مناسب در کنار دریا (به دلیل آب‌بر بودن واحدهای متانول)، قیمت ارزان گاز و خرید فناوری تبدیل گاز طبیعی به متانول است.

شرکت ملی صنایع پتروشیمی پیش‌تر پیش‌بینی کرده بود تا پایان سال ۱۴۰۰ دست‌کم چهار طـرح بـا پیشرفت بین ۶۱ تا ۱۰۰ درصد به مرحله تولید و پیشاتولید برسد که فاز نخست پتروشیمی بوشهر، کیمیای پارس خاورمیانه، سبلان و دنا از جمله آنها بود.

آن‌طور که این شرکت اعلام کرده در صورت بهره‌برداری کامل از این چهار مجتمع، مجموع ظرفیت اسمی متانول ایـران به حدود ۱۳ میلیون تن در سال خواهد رسید.

آمار‌های رسمی می‌گوید ایران در حال حاضر ۳۰ درصد متانول منطقه خاورمیانه را تولید می‌کند و طی ۱۰ سال اخیر به طور میانگین سالانه ۱۱ میلیارد دلار درآمد ارزی از فروش این محصول داشته است.