افزایش سطح روابط با کشورهای همسایه و تلاش در جهت رفع تنش‌های موجود، در ظاهر اولویت اصلی سیاست دولت‌های پس از انقلاب بوده است و در زمان احمدی‌نژاد تحت عنوان سیاست نگاه به شرق به تعمیق روابط با چین توجه خاصی صورت گرفت. با روی کار آمدن ابراهیم رئیسی هم سیاست رفع تنش با همسایگان بیشتر موردتوجه قرار گرفت و در این راستا تلاش‌ها برای رفع تنش با عربستان سعودی نیز در حال پیگیری است. روابط ایران و روسیه در سال‌های اخیر فرازونشیب زیادی نداشته است؛ روسیه همواره سعی کرده است تا مانع نزدیکی بیش‌ازحد ایران به غرب شود و مسکو همچنین مخالف ساخت بمب اتمی در ایران است.

پرونده هسته‌ای ایران، جنگ داخلی سوریه، مسئله رژیم حقوقی دریای خزر و میدان گازی چالوس از مواردی بود که باعث شد تا نقش و تاثیر روسیه در سیاست خارجی ایران با عکس‌العمل شدید مردم در رسانه‌های اجتماعی و برخی گروه‌ها و تشکل‌های سیاسی مواجه شود. نزدیکی بیش‌ازحد مواضع ایران در برخی مسائل منطقه‌ای با سیاست خارجی روسیه چندان به مذاق مردم ایران خوشایند نبود. در سال‌های اخیر، با داغ شدن بحث امضای قرارداد همکاری درازمدت ایران و روسیه بار دیگر اذهان عمومی درباره روسیه و سود و زیان ایران از امضای این قرارداد نگرانی خود را بیان کردند. مردم، مطبوعات داخل و رسانه‌های خارج از کشور سفر ابراهیم رئیسی را به‌دقت رصد می‌کنند.

سفر ابراهیم رئیسی به روسیه

ابراهیم رئیسی پیش از شروع سفر رسمی به روسیه، در فرودگاه مهرآباد با اشاره به اهمیت و نقش تعامل ایران و روسیه در ایجاد ثبات و امنیت در منطقه، این همکاری‌ها را مانع عمده یک‌جانبه‌گرایی اعلام کرد. به گفته او، این سفر به دعوت پوتین انجام می‌شود و در این سفر، برای ارتقای دیپلماسی منطقه‌ای تلاش خواهد شد. رئیسی با بیان اینکه سطح همکاری‌ها تاکنون رضایت‌بخش نبوده است، گفت: «حتما این همکاری‌ها می‌تواند به سطح بالاتری ارتقا پیدا کند.» به گفته رئیسی، در جریان این سفر درباره روابط دوجانبه، مسائل سیاسی، اقتصادی، حوزه انرژی و تجاری و هوا و فضا بحث و گفت‌وگو خواهد شد.

 سند همکاری ۲۰ ساله  ایران و روسیه

اوایل دی‌ماه، رسانه‌های روسیه از امضای «سند همکاری ۲۰ ساله» ایران و روسیه در جریان سفر ابراهیم رئیسی خبر دادند. ایران در زمان تحریم‌ها از پتانسیل کشورهای همسایه برای کاهش آثار و دور زدن تحریم‌ها بهره می‌گیرد. به‌کارگیری این سیاست باعث شد تا حجم تجارت ایران و روسیه در دو سال اخیر افزایش یابد. صادرات روسیه به ایران در ۱۰ ماه ابتدایی سال گذشته ۱.۱۵ میلیارد دلار بود، اما در مدت مشابه در سال جاری، این میزان به ۲ میلیارد و ۵۶۵ میلیون دلار رسید. واردات روسیه از ایران  نیز در ۱۰ ماه گذشته به ۷۷۹ میلیون دلار رسید.

انرژی، محور مذاکرات

صادرات انرژی نقش متفاوتی در سیاست خارجی ایران و روسیه‌، که منابع عظیم نفت و گاز دارند، ایفا می‌کند. روسیه تحت زمامداری پوتین از صادرات انرژی برای رسیدن به اهداف سیاسی، اقتصادی و امنیتی بارها بهره گرفته است و مسکو با استفاده از تمام ابزارهای موجود نه‌تنها انحصارگرایی خود بر بازار گاز طبیعی اتحادیه اروپا را حفظ کرده‌، بلکه مانع حضور رقبا در بازار گاز طبیعی روسیه نیز شده است. اما ایران به‌رغم دارا بودن دومین ذخایر گاز طبیعی دنیا، در ماه‌های گذشته با کمبود گاز در شبکه داخلی روبه‌رو بود و در بازار منطقه‌ای گاز طبیعی هم نقش مهمی ایفا نمی‌کند. افزایش سطح همکاری ایران و روسیه در‌خصوص انرژی یکی از محورهای اصلی سفر ابراهیم رئیسی به مسکو و همچنین  سند همکاری ۲۰ ساله دو کشور است.

یک روز پیش از سفر رئیسی به مسکو، جواد اوجی، وزیر نفت ایران، در دیدار با  نیکلای شولگینوف، وزیر انرژی روسیه، راه‌های ارتقای سطح همکاری‌های دو کشور را در زمینه اقتصادی و نفتی بررسی کردند. هر دو وزیر هم‌زمان ریاست کمیسیون مشترک اقتصادی ایران و روسیه را نیز بر عهده دارند. محور مذاکرات دو وزیر تقویت همکاری دو کشور در قالب اوپک-پلاس باهدف تامین منافع و تنظیم بازار انرژی، تامین نیازمندی‌های متقابل، همکاری منطقه‌ای در انتقال گاز ایران به پاکستان و هند با مشارکت شرکت‌های روسی، بومی‌سازی تجهیزات نفت در ایران، همکاری در حوزه ال‌ان‌جی، انتقال فناوری و سرمایه‌گذاری مشترک بود. در دوران پسا‌برجام، برخی شرکت‌های نفتی روسیه با وزارت نفت برای توسعه میدان‌های نفتی مانند پایدارغرب به توافق رسیده بودند که با خروج آمریکا از برجام شرکت‌های روس ایران را ترک کردند. در زمان احمدی‌نژاد نیز پس از اعمال تحریم‌ها شرکت‌های روس فعال در میدان‌های نفت و گاز و همچنین پروژه‌های ال‌ان‌جی ایران را ترک کردند.

اگر ایران به بازار نفت بازگردد، طبیعی است که این مورد خوشایند مسکو و سایر کشورهای عمده تولیدکننده نفت نخواهد بود. روسیه به‌زودی عملیات احداث خط لوله پاکستان استریم را شروع خواهد کرد؛ این خط لوله بندر کراچی و شهر بندری گوادر در جنوب پاکستان را به نیروگاه‌ها و قطب‌های صنعتی شمال این کشور متصل می‌کند. انتظار می‌رود ظرفیت سالانه انتقال این خط لوله با طولی بیش از ۱۱۰۰ کیلومتر، ۱۲میلیارد و ۴۰۰ میلیون مترمکعب گاز باشد. سوالی که در این‌جا مطرح می‌شود این است که چرا مسکو باید در پروژه انتقال گاز ایران به پاکستان مشارکت کند؟ در مورد انتقال گاز ایران به هند با خط لوله صلح، حتی اگر روسیه هم به معنای واقعی همکاری کند، تا تحریم‌ها رفع نشود و میزان مصرف داخلی، مدیریت سود و سرمایه و فناوری لازم برای افزایش ظرفیت تولید گاز طبیعی فراهم نشود، ایران به‌طبع نمی‌تواند به هند و پاکستان گاز صادر کند.

در حال حاضر و با توجه به بحران انرژی، بازار خوبی برای ال‌ان‌جی در بازار اروپا و همچنین شرق آسیا فراهم شده است. ایران با توجه به تحریم‌ها و توقف پروژه‌های ال‌ان‌جی در کوتاه‌مدت شانس زیادی برای بهره‌برداری از تاسیسات ال‌ان‌جی ندارد. اکثر تاسیسات ال‌ان‌جی ایران در حال نابودی تدریجی‌اند. در حال حاضر آمریکا بزرگ‌ترین تولیدکننده ال‌ان‌جی جهان است و روسیه قصد دارد ظرفیت تولید گاز طبیعی مایع خود را تا ۲۰۳۵ به ۱۴۰ میلیون تن برساند. جدیدترین پروژه ال‌ان‌جی روسیه «آرکتیک ال‌ان‌جی ۲» در سال  ۲۰۲۳ راه‌اندازی  خواهد شد. باید در نظر داشت که در آینده رقابت در  بازار ال‌ان‌جی بین روسیه، آمریکا و قطر خواهد بود.

با توجه به اینکه شرکت‌های انرژی روسیه در پروژه‌های ایران سرمایه‌گذاری می‌کنند تا بازار هدف صادرات انرژی روسیه تهدید نشود و در عین حال فناوری شرکت‌های روسی پاسخگوی برخی پروژه‌های نفت و گاز مانند افت فشار در پارس جنوبی نیست، نباید انتظار داشت همکاری دو کشور در زمینه انرژی چه در قالب سند همکاری ۲۰ ساله و چه در قالب توافق‌های دو کشور در جریان سفر ابراهیم رئیسی به مسکو تمامی نیازهای صنعت نفت و گاز ایران را برآورده کند. ایران پس از توافق احتمالی و رفع تحریم‌ها باید شرایط حضور همه شرکت‌های بزرگ نفتی را در پروژه‌های نفت و گاز فراهم کند. نمی‌توان انتظار داشت مسکو با توان فنی و مالی شرکت‌های روسی بخواهد از ایران رقیبی برای صادرات انرژی در سطح منطقه و جهان ایجاد کند. مسکو به‌خوبی از دیپلماسی انرژی در سیاست خارجی خویش بهره می‌گیرد، امری که در سیاست خارجی ایران نیاز به بازتعریف دارد.