درگذشت پروین عالی‌پور در بریتانیا؛ خُنیاگر نغمه‌های کهن

پروین عالی‌پور با برخی از آهنگسازان شناخته شده موسیقی غرب همکاری داشت و آوازهای محلی و کلاسیک را خوانده است

پروین عالی‌پور، روز یک بهمن‌ماه در لندن درگذشت- عکس از شبکه‌های اجتماعی

در تاریخ چهل و اندی ساله پس از انقلاب روایت‌های بیان شده از موسیقی نواحی ایران عمدتا روایت‌های مردانه است. در داخل کشور و در بخش موسیقی نواحی به جز لالایی‌های نواحی ایران، که آن هم عمدتا در جمع‌های خاص زنان خوانده می‌شود، کمتر اتفاق افتاده که اجرای آوازی زنانه را در کنسرت‌های رسمی شاهد باشیم. اگرچه در سال‌های اخیر و با رشد روزافزون شبکه‌های اجتماعی این انحصار نامبارک شکسته شده و دختران و زنان خوش‌آوایی که دل در گرو موسیقی بومی منطقه خود دارند، سربرآوردند و در عمل فضایی تازه را برای بروز و نمایش استعدادهای خود از یک سو و داشته‌های موسیقی ناحیه و منطقه خود از دیگر سو به عرصه ظهور رساندند که از جمله نمونه‌های شاخص آن «یلدا عباسی» از شیروان خراسان و یا «فاطمه مهلبان» از منطقه مازندران است.

در این میان البته یک تن شاخص است و آن سیما بیناست که سهمی جدی در معرفی موسیقی بومی مناطق مختلف ایران، به خصوص موسیقی زادگاهش(خراسان) ایفا کرده است. پروین عالی‌پور که با عنوان پروین کاکس در دنیای غرب شناخته شده است، به دلیل تسلطش بر موسیقی بختیاری و جنوب ایران و نیز همکاری‌هایی که با یکی، دو تن از آهنگسازان شناخته شده موسیقی جهانی یا ملل (Word Music) داشت،‌ از زاویه‌ دیگری در معرفی این گونه موسیقایی نقش ایفا کرده است.

‌پروین عالی‌پور، روز یک بهمن‌ماه در لندن درگذشت در حالی که در ایران چندان شناخته ‌شده نبود، ‌اما در خارج از ایران کارهای خاص و متفاوتش توانست جلب توجه کند.

عالی‌پور صدایی پخته با ذوقی پرورش‌یافته داشت و جدا از آشنایی با نغمه‌های منطقه‌ای که در آن زاده شد، با ردیف موسیقی آوازی نیز آشنا بود و صدایش قابلیت تحریردهی بالایی داشت. بخشی از این قابلیت‌ها را می‌توان در آلبوم حرف‌های ناگفته جاسلین پوک به عیان دید و به ظرفیت‌ها و قابلیت‌های حنجره باز و رهایش در تحریردهی وقوف پیدا کرد. همچنان که اجرای او از برخی قطعات موسیقی محلی نیز از ظرفیت‌های بالای صدای او خبر می‌دهد. گفته شده است که او همکاری‌هایی نیز با عفو بین‌الملل و پزشکان بدون مرز داشته است.

از یک ملودی ساده تا راپسودی با اجرای ارکستر سمفونیک ارمنستان

معروف‌ترین اثر عالی‌پور شیرعلی مردان است. اثری که‌ عالی‌پور آن را ابتدا در ۱۷ سالگی خواند. از شرح کوتاهی که درباره زندگی او در دست است، تنها همین نکته منتشر شده که او در ۱۳ سالگی خوانندگی را در رادیو اهواز آغاز کرد و در سال ۱۳۴۵ و روی صفحه گرامافون با ساز و دهل محلی و در فضایی ساده و روستایی برای نخستین بار شیرعلی مردان را خوانده است. این اثر ۴۶ سال بعد نیز از سوی او خوانده شد؛ این بار با ارکستر سمفونیک و با آهنگسازی و تنظیمی متفاوت از سوی پیمان سلطانی در البومی به نام «راپسودی بختیاری» که سال ۱۳۹۲ منتشر شد. انتخاب فرم راپسودی به همراه بهره‌گیری از سازهای بومی، کُر و تک خوان  به کار شکوهی ویژه بخشیده‌ است.

 این اثر به دلیل همان محدودیت‌هایی که برای صدای تک‌خوانی زنان وجود داشت در ارمنستان ضبط شد.

اجرایی هم از این نغمه معروف در یوتیوب با صدای پروین عالی‌پور و همراهی رقص شاهرخ مشکین قلم قرار داده شده است در  همان فضای ساده و روان موسیقی لری که با کمانچه  و تنظیم زیبای فرنوش بهزادی و البته رقص متفاوت شاهرخ مشکین قلم همنشینی مناسبی را بین موسیقی و رقص فراهم آورده است. این کار سال ۲۰۰۷ در ونکوور کانادا اجرا شده بود.

شیرعلی مردان داستانی حماسی است درباره علی مردان‌خان بختیاری که در سال‌های اولیه قرن حاضر و بعد از ۵ سال جنگ و جدال با حکومت مرکزی رضاشاه، در نهایت دستگیر و به همراه برخی از یارانش در زندان قصر به جوخه اعدام سپرده شد.

علاوه بر آن در کارنامه کاری او خواندن برخی دیگر از ترانه‌های معروف لری چون «دایه دایه»، نیز آمده است.

او در فیلم مستند «زیارت» ورنر هرتزوگ که سال ۲۰۰۱ ساخته شد نیز خواند.  آهنگ این اثر را جان کانت تاونر آهنگساز  بریتانیایی ساخت و همراه با ارکستر سمفونیک بی‌بی سی اجرا کرد که عالی‌پور در مقام تکخوان اثر گروه کر و نوازندگان را همراهی می‌کرد. همکاری‌های او با داریو مانلی،‌ آهنگساز ایتالیایی و نیز یک همکاری با آهنگساز ایرانی (آریا عظیمی‌نژاد) در فیلم «چند کیلو خرما برای مراسم تدفین» نیز در کارنامه کاری ثبت شده است. در این اثر صدای او عمدتا در مقام یک خواننده اپرا و در پس‌زمینه مورد استفاده قرار گرفته است.

عظیمی‌نژاد ۲۴ نوامبر ۲۰۱۸ در فیسبوک خود  عالی‌پور را یکی از بهترین خوانندگان ایرانی بختیاری لقب داد و از دوستی ۱۵ ساله‌اش با او و همکاری مشترک با جاسلین پوک سخن گفت و به استفاده از صدای او در سریال او یک فرشته بود و نیز  فیلم «چند کیلو خرما برای مراسم تدفین» اشاره کرد.

خواندن موسیقی بومی و آواز کلاسیک در اثری از جاسلین پوک

 در میان تمامی اجراهایی که از پروین عالی‌پور به جای مانده، خوانده‌هایش در آلبوم «حرف‌های ناگفته» (Untold Things)، و همکاری‌اش با گروه جاسلین پوک چهره متفاوت‌تری از او به تماشا نهاده است. جاسلین پوک آهنگساز ۶۰ ساله بریتانیایی است که موسیقی او برای فیلم «چشمان تمام بسته» استنلی کوبریک، با بازی زوج هنری ( نیکول کیدمن و تام کروز) در خاطره سینمادوستان باقی مانده است. در آلبوم حرف‌های ناگفته، ‌آهنگساز با بهره‌گیری از فضای رمز‌آمیز دستگاه نوا و ترکیب آن با موسیقی مناطقی چون هند و پاکستان و دادن پسزمینه‌ ارکسترال از صدای تحریری و آوازی پروین عالی‌پور به بهترین نحو استفاده کرده است.

عالی‌پور در این اجرا جدای از تحریر بسیار قوی و پر محتوا، شعری از ابوسعید ابی‌الخیر را نیز خوانده است.

ای شاه، درویشت منم، درویش دل ریشت منم

بیگانه  و  خویشت  منم،  دارم  هوای عاشقی (ابو سعید ابی‌الخیر)

قطعه حجاب خود را بردارید (Take Off Your Veil) در این آلبوم فضایی شورانگیزتر دارد و برخاسته از موسیقی بومی ایران و منطقه بختیاری است. این قطعه حکایت عاشقی است که خواستار کشف حجاب از معشوقه خود است تا بتواند گیسوانش را پیچیده در باد ببیند. آهنگساز اگر چه در این قطعه نیز با آهنگی برانگیزاننده و بر اساس ترکیبی از موسیقی لری، موسیقی قوالان پاکستانی و هندی اثر خود را تنظیم کرده است،‌ اما وجه غالب این اثر همانا صدای جادویی پروین عالی‌پور است. در همین آلبوم نیز عالی‌پور مقدمه آغازین مثنوی مولانا را در آواز شور می‌خواند.

مرگ عالی‌پور در ۷۲ سالگی با آن صدای بیس و حنجره‌ای با وسعت و حجمی شگفت‌انگیز نشان می‌دهد که تا چه اندازه این صدا می‌توانست بیشتر و بیشتر بخواند اگر امکانات ارائه آواز زنان در

ایران فراهم بود. این همان نکته‌ای است که آریا عظیمی‌نژاد که تنها آهنگساز ایرانی‌است که فرصت همکاری با عالی‌پور را داشت در فیسبوکش بیان کرد: «چقدر جای طنین صدای زنان سرزمینم در موسیقی ما خالیست.»

بیشتر از فرهنگ و هنر