یک هفته پس از شکایت آمریکا از ایران به شورای امنیت سازمان ملل با چشم‌انداز بازگشت تحریم‌های بین‌المللی، تهران اعلام کرد، به‌طور «داوطلبانه» اجازه بازرسی از دو سایت هسته‌ای را به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی می‌دهد. آژانس نیز در بیانیه مشترک با ایران مدعی شد، «سئوال جدید یا درخواست برای بازرسی از سایت دیگری ندارد.»
اما آیا این به معنی پایان نگرانی‌ها در مورد ماهیت فعالیت‌های هسته‌ای ایران در گذشته (تا قبل از دی‌ماه ۱۳۸۲) و مختومه شدن پرونده (پی‌ام‌دی) است؟
در پاسخ کوتاه به این پرسش باید گفت: خیر.
شاید توافق فوری ایران و آژانس برای از میان برداشتن یکی از مدارک ایالات‌متحده در اثبات پایبند نبودن تهران به برجام با هدف فعال کردن مکانیسم ماشه انجام شده باشد، اما آرشیو هسته‌ای مرتبط با پرونده پی‌ام‌دی که دو سایت مورد مناقشه از دل آن بیرون آمد، همچنان با صدها کیلوگرم سند دیگر در دست اسرائیل است. تضمینی وجود ندارد که آژانس با ارایه یک مدرک دیگر از این آرشیو، به دنبال دریافت پاسخ از تهران نباشد. چرا که درخواست بازرسی‌های جدید نیز بر مبنای اطلاعات مربوط به گذشته برنامه‌های هسته‌ای ایران صورت گرفته که براساس قطعنامه شورای حکام پس از اجرای برجام، قرار بود پرونده آن برای همیشه بسته شده باشد.
از سوی دیگر نگرانی‌های تل‌آویو و کشورهای خلیج‌فارس در مورد فعالیت‌های موشکی جمهوری اسلامی و ماجراجویی‌های منطقه‌ای (مانند تایید منشاء ایرانی سلاح‌های استفاده شده در حمله به عربستان از سوی دبیرکل سازمان ملل) همچنان حل‌نشده باقی‌مانده و توافق برای توسعه همکاری‌ها با آژانس به حل این نگرانی‌ها کمکی نمی‌کند.
رافائل گروسی، مدیرکل آژانس در روز نخست سفر به تهران و دیدار با علی‌اکبر صالحی، رئیس‌سازمان انرژی اتمی ایران به روشنی به موضوعاتی اشاره کرد که باید «بین ایران و عربستان حل و فصل شود.» همچنین، اروپا که هم اکنون با فعال شدن مکانیسم ماشه مخالفت می‌کند، در نامه‌ای به دبیرکل سازمان ملل در مورد فعالیت‌های موشکی ایران ابراز نگرانی کرده و از مدت‌ها پیش نیز اعلام کرده که تا سه سال دیگر تحریم‌های تسلیحاتی این اتحادیه علیه ایران را حفظ می‌کند.
پرونده مختومه یا سرپوش گذاشته شده؟
دولت اوباما در جریان مذاکرات هسته‌ای با ایران به این نتیجه رسید که برای دستیابی به توافق، باید برخی موضوعات مانند ماهیت مورد تردید فعالیت‌های هسته‌ای در گذشته یا برنامه‌های موشکی جاری را از روی میز مذاکره کنار بگذارد. دلیل این اقدام، شتاب برای توافق پیش از پایان دوره ریاست‌جمهوری اوباما و طرح این ادعا بود که زمان گریز هسته‌ای ایران (زمان لازم برای تولید مواد هسته‌ای با کاربرد ساخت سلاح) رو به کاهش است. این دو موضوع به اندازه‌ای پیچیده، مبهم و جنجال‌برانگیز بودند که تمرکز بر آنها عملا امکان توافق سریع‌تر را از بین می‌برد.
با اجرای برجام، پرونده «پی‌ام‌دی» مختومه اعلام شد. به این معنی که دیگر سخنی از ماهیت و چگونگی برنامه‌های هسته‌ای ایران قبل از دی‌ماه ۱۳۸۲ (پیش از افشای فعالیت‌های هسته‌ای محرمانه ایران) به میان نیاید. مذاکرات در مورد فعالیت‌های موشکی نیز تا زمانی نامشخص به تعویق افتاد.
از آغاز روشن بود، آنچه که «مختومه شدن پرونده پی‌ام‌دی» خوانده می‌شود، در واقع سرپوش گذاشتن روی یکی از کلیدی‌ترین موضوعات مربوط به پرونده هسته‌ای است که باتوجه به حل نشده ماندن نگرانی‌های کشورهای منطقه، دیر یا زود دامن برجام را خواهد گرفت.
پرونده پی‌ام‌دی از آن جهت برای کشورهایی مانند اسرائیل که جمهوری اسلامی هدف نابودی آن را دنبال می‌کند، اهمیت دارد که گفته می‌شود سطح وسیعی از دانش و توانایی فنی در زمینه برنامه‌های هسته‌ای نظامی را در اختیار ایران قرار داده است.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
از همین رو اسرائیل در عملیاتی که هنوز جزئیات آن مبهم است، در بهمن‌ماه ۱۳۹۶، به یک آرشیو هسته‌ای در تهران دستبرد زد و ۱۸۳ لوح فشرده، ۵۵هزار برگه سند و ۵۰هزار فایل دیجیتال مربوط به فعالیت‌های هسته‌ای ایران در گذشته را از ساختمانی در شورآباد خارج کرد.
نخستین واکنش تهران به گزارش نیویورک‌تایمز در این زمینه، جعلی خواندن اطلاعات اسرائیل بود.
اما بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل هشت ماه پس از این دستبرد اطلاعاتی، در جریان سخرانی در مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک جزئیات یک سایت هسته‌ای با نام «تورقوزآباد» را افشا کرد.
سایتی که تهران نخست آن را «قالی‌شویی برادران رضایی» معرفی کرد و سپس در توجیه کشف رد اورانیوم غنی‌نشده در آن گفت: «اورانیوم سبک است و می‌تواند به هر جایی پرواز کند.»
گزارش برخی منابع خبری حاکی از آن است توافق روز گذشته ایران و آژانس برای افزایش همکاری‌ها و دسترسی بازرسان به دو سایت، شامل تورقوزآباد نیز می‌شود. گفته می‌شود سایت دیگر هم در نزدیکی شهررضا در اصفهان قرار دارد که بیم آن می‌رود در گذشته فعالیت‌های هسته‌ای در آن انجام شده باشد.
آرشیوی از طراحی سلاح واهداف مسالمت‌آمیز هسته‌ای
فارغ از اینکه ایران پس از یک سال خودداری از پاسخ به پرسش‌های آژانس و دسترسی بازرسان به سایت‌ها، تحت فشار آمریکا و چشم‌انداز بازگشت همه تحریم‌های بین‌المللی، با آژانس به توافق رسیده یا خیر، به نظر نمی‌رسد تورقوزآباد، آخرین اطلاعات حساس به دست آمده از صدها کیلوگرم آرشیو هسته‌ای ایران باشد که همچنان در اختیار اسرائیل قرار دارد.
اولی هایننونن، رئیس اسبق تیم بازرسان آژانس که بخش‌هایی از این آرشیو را بررسی کرده در گفت‌و‌گو با ایندیپندنت فارسی به این نکته اشاره کرده که «کار تضمین ماهیت صلح‌آمیز اهداف هسته‌ای ایران هنوز به پایان نرسیده است.» به گفته او ایران همچنان قادر است تکنولوژٰی حساسی تولید کند که به کاهش زمان دستیابی به سلاح هسته‌ای کمک می‌کند.
هاینونن این نکته را خاطرنشان می‌کند که نگهداری یک آرشیو از «طراحی سلاح هسته‌ای و تجهیزات مربوط به آن»، نه توجیه منطقی دارد و نه توجیه اقتصادی و با اهداف مسالمت‌آمیزی که ایران می‌گوید، هماهنگ نیست.
هاینونن در همین گفت‌و‌گو به زمان گریز هسته‌ای اشاره کرده و می‌گوید از نگاه او با توجه به تجهیزاتی که ایران هم اکنون در اختیار دارد، می تواند در مدت شش تا هشت‌ماه مواد لازم برای ساخت یک سلاح هسته‌ای را تولید کند. البته از نگاه هاینونن روشن نیست که باتوجه به سطح تجربه و تخصص کنونی ایران، ساخت یک سلاح هسته‌ای چقدر به‌طول می‌انجامد.
اغلب تحلیلگران و ناظران بین‌المللی بر این باورند که کاهش زمان گریز هسته‌ای ایران به زیر شش ماه به معنی اقدام جدی و هماهنگ جامعه بین‌المللی علیه جمهوری اسلامی خواهد بود.
بازه‌ای که به نظر می‌رسد با انفجار اخیر در تاسیسات مونتاژ سانتریفیوژهای پیشرفته در نطنز، طولانی‌تر شده باشد.
کاهش نگرانی در خصوص «گریز هسته‌ای» ایران و در پیش بودن انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا، می‌تواند از جمله دلایل تعلل اروپا در همراهی با آمریکا برای فعال شدن مکانیسم ماشه باشد. اروپا در بیانیه‌ای ضمن حمایت از توافق اخیر ایران و آژانس اعلام کرد که همچنان برای حفظ برجام تلاش خواهد کرد.
اما تجربه چهار سال گذشته نشان می‌دهد که اصرار به حفظ یک توافق تک‌بعدی با تهران، با چشم‌پوشی بر فاکتورهای منطقه‌ای و سابقه فعالیت‌های هسته‌ای، بدون در نظر گرفتن نوع مناسبات تهران با همسایگان در خلیج فارس و اسرائیل، نتیجه‌بخش نخواهد بود.
