ترکیه و هند، دو کشوری که محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران در جریان تور دیپلماتیک فشرده و طولانی اخیر خود به آنها سفر کرد تا راهی برای ادامه معامله نفتی با آنها بیابد، اعلام کرده اند که به واردات نفت از ایران پایان دادند. آنکارا و دهلی نو ، پس از اینکه ایالات متحده اعلام کرد معافیت از تحریم های نفتی ایران را تمدید نمی کند، مواضع تندی اتخاذ کردند و همچنان از واشینگتن انتظار داشتند معافیت هایی هر چند محدود برای آنها در نظر بگیرد.
پس از خروج آمریکا از برنامه جامع اقدام مشترک- برجام- در سال گذشته، ۸ وارد کننده نفت از ایران شامل ترکیه و هند به شرط تلاش برای کاهش خرید نفت از ایران، معافیت از تحریم ها را دریافت کردند. این معافیت ها تا سالگرد خارج شدن آمریکا از برجام، یعنی دوم می ادامه داشت. اما واشنگتن اعلام کرد معافیت از تحریم های نفتی ایران را برای هیچ کشوری تمدید نمی کند.
سه هفته پس از عدم تمدید معافیت از تحریم های نفتی ایران، پیامدهای آن به تدریج آشکار می شود. رویترز روز چهارشنبه به نقل از مقامات ترکیه گزارش داد که این کشور در همکاری با تحریم های آمریکا به واردات نفت از ایران پایان داده است. ترکیه قبل از می ۲۰۱۸، زمانی که هنوز آمریکا در برجام حضور داشت، ۴۷درصد از کل واردات یا ماهیانه ۹۱۲ هزار تن نفت را ایران تامین می کرد. این میزان پس از خروج آمریکا و بهره مندی آنکارا از معافیت ها به ۲۰۸ هزار تن در ماه یا ۱۲ درصد واردات سقوط کرد و در ماه جاری میلادی نیز هیچ تانکر نفتی از ایران در ترکیه بار خود را تخلیه نکرد. ترکیه به عنوان بزرگترین اقتصاد خاورمیانه تقریبا به طور کامل به واردات انرژی وابسته است.
روابط آنکارا با واشنگتن به دلیل برخی اختلاف نظرها در ناتو و موضوعاتی نظیر خرید سیستم دفاع موشکی از روسیه چندان گرم نیست. حتی این احتمال وجود دارد که ترکیه به دلیل خرید این سامانه از روسیه از سوی آمریکا تحریم شود. از همین رو، مقامات آنکارا ترجیح می دهند در مورد ایران در مقابل آمریکا قرار نگیرند. ترکیه تا اوایل ماه جاری همچنان امیدوار بود، با چراغ سبر آمریکا به واردات نفت از ایران ادامه دهد. اما زمانی که مشخص شد واشنگتن به هیچ وجه به آنها معافیت نخواهد داد، پالایشگاه های این کشور به طور کامل به خرید نفت از ایران پایان دادند. حتی یک تانکر نفتی با ۱۳۰ هزار بشکه نفت ایران، چهار روز پس از پایان معافیت از تحریم ها، ناگزیر شد از مسیر خود در دریای مدیترانه و به مقصد ترکیه بازگردد.
ترکیه در دوره شش ماهه معافیت از تحریم ها نیز به تعهد خود برای کاهش واردات نفت از ایران عمل کرده بود. گزارش ها حاکی از آن است که خرید نفت ترکیه از ایران در ماه فوریه ۴۵ درصد کاهش داشته و این روند نزولی تا زمان اعلام تصمیم در مورد معافیت ها ادامه داشته است.
رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه در واکنش به عدم تمدید معافیت ها گفته بود، این اقدامات منطقه را بی ثبات می کند. برخی مقامات دیگر در آنکارا نیز هشدار داده بودند، این کشور از حق خود برای خرید نفت و گاز از ایران چشم پوشی نمی کند و جایگزینی نفت ایران در مدت کوتاه امکانپذیر نیست.
اکنون ترکیه با تحریم ها همراه شده و پالایشگاه های این کشور مانند دوران تحریم های نفتی ایران در سال های ۲۰۱۲-۲۰۱۳ به نفت روسیه، قزاقستان و عراق روی آورده اند.
عقب نشینی هند
علاوه بر ترکیه؛ هند به عنوان بزرگترین مشتری نفتی ایران پس از چین، به وادرات نفت از ایران پایان داده است. وزیر امور خارجه هند که اخیر میزبان ظریف در دهلی نو بود، به او وعده داد پس از مشخص شدن نتیجه انتخابات در این کشور، تصمیم خود را در مورد خرید نفت از ایران اعلام کند. هرش شرینگلا، سفیر هند در واشینگتن همزمان با اعلام خبر پیروزی نرندرا مودی در این انتخابات، بدون موضع گیری علیه تصمیم ایالات متحده، خبر پایان رسمی واردات نفت هند از ایران را با رسانه ها به اشتراک گذاشت. او گفت آخرین خرید نفت هند از ایران در ماه آوریل و یک میلیون تن بوده است.
مقامات دهلی نو قبلا در مخالفت با تحریم های امریکا، به دشواری تطبیق دادن پالایشگاه های این کشور با نفت جایگزین ایران اشاره کرده بودند. به همین منظور تلاش کردند آمریکا را برای ادامه خرید روزانه ۳۰۰ هزار بشکه نفت از ایران متقاعد کنند. اما واشینگتن با این درخواست موافقت نکرد و دهلی نو در نهایت با چشم پوشی از ایران برای تامین۱۰ درصد منابع نفتی مورد نیاز، راه پیروی از تحریم ها را برگزید.
مقامات خزانه داری آمریکا از مدت ها پیش از اعلام عدم تمدید معافیت ها در حال چانه زنی با مشتریان نفتی ایران و لابی با تولید کنندگان بزرگ نفت در منطقه از جمله عربستان سعودی و امارات متحده عربی بودند. برخی گزارش ها حاکی از آن است که این تصمیم تنها چند روز قبل از اعلام آن نهایی شد، زیرا دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا می خواست به طور قاطع اطمینان حاصل کند، عربستان و امارات برای پر کردن جای خالی نفت ایران و تامین نیاز مشتریان این کشور همکاری همه جانبه می کنند. هدف او از این اقدام هم مجاب کردن مشتریان نفت ایران برای همراهی با تحریم ها بود و هم جلوگیری از بالا رفتن قیمت ها در بازار جهانی و نارضایتی متحدان آمریکا.
انبار نفت روی آب
از مجموع ۸ کشوری که تا قبل از دوم نوامبر در فهرست معافیت از تحریم های نفتی ایران قرار داشتند، ایتالیا، تایوان و یونان از ماه ها قبل واردات نفت از ایران را متوقف کرده بودند. کره جنوبی و ژاپن نیز واردات را بسیار محدود کرده بودند. اکنون با عقب نشینی ترکیه و هند، تنها چین، باقی مانده که هنوز تصمیم خود را اعلام نکرده است.
برخی بر این باورند، چین به دنبال امتیازگیری بر سر مساله ایران در جنگ تجاری با آمریکا است. اما پیش بینی می شود این کشور به عنوان بزرگترین مشتری نفتی ایران، با توجه به نیاز خود به منابع انرژی و ارزان بودن نفت ایران در مقایسه با نفت عربستان و امارات، دست کم تا مدتی در بازار سیاه به خرید نفت ایران ادامه دهد.
توقف یا کاهش خرید مشتریان نفت ایران موجب شده در سه هفته پس از اعمال تحریم های نفتی، صادرات نفت ایران به ۵۰۰ هزار بشکه در روز سقوط کند. رویترز به نقل از منابع مطلع و برآورد داده ها این خبر را منتشر کرده و می نویسد، پیش از عدم تمدید معافیت ها ایران روزانه یک میلیون بشکه نفت صادر می کرد.
باوجود افت چشمگیر صادرات، ایران برای فعال نگاهداشتن میدان های نفتی فرسوده و به دلیل هزینه زیاد و دشواری های از سرگیری تولید نفت از این میدان ها، همچنان به تولید ادامه می دهد و نفت بدون مشتری را طبق روال سابق در تحریم های نفتی، روی دریا و خشکی انبار می کند. برآوردهای شرکت کایراس، که جریان نفت در جهان را زیر نظر دارد، حاکی از آن است که ذخایر نفتی ایران روی خشکی، ۴۶ میلیون و یکصد هزار بشکه و روی دریا حدود ۲۰ میلیون بشکه است. به گزارش مارین ترافیک،ایران در ۱۶ تانکر نفتی شناور روی آب نفت را انبار کرده است و اغلب آنها در یک ماه اخیر هیچ حرکتی نداشته اند.
کارشناسان بر این باورند در صورتی که ایران بخواهد به هدف خود برای ذخیره ۷۹ میلیون و ۹۰۰ هزار بشکه نفت تا سال ۲۰۲۳ دست یابد، باید تانکرهای بیشتری در اختیار داشته باشد. از آنجایی که چارتر تانکرها از شرکت های بین المللی با توجه به تحریم ها، آسان نیست، ایران گزینه خرید تانکرهای دست دوم را نیز دنبال می کند.
هرچند ایران قبلا از تاسیسات انبار نفت در چین استفاده کرده و می تواند ذخیره نفت در عمان را نیز آزمایش کند، در صورتی که آمریکا این انبارهای خارجی را هدف تحریم ها علیه ایران قرار دهد، مشکلات زیادی برای تهران ایجاد خواهد شد.
