اواخر آبان‌ماه امسال که موضوع ثبت جهانی «هنر مینیاتور به سبک بهزاد» در فهرست میراث ناملموس یونسکو به نام افغانستان، در کانون توجه عمومی قرار گرفت و واکنش اعتراضی فعالان میراث فرهنگی در ایران را در پی داشت، علیرضا ایزدی، مدیرکل دفتر ثبت آثار تاریخی و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی وزارت میراث فرهنگی گفت چنانچه افغانستان بخواهد مکتبی را تحت عنوان «بهزاد/ هرات» در یونسکو ثبت کند، باید با ما مذاکره کند و رضایت ایران را بگیرد. او پرونده ثبت جهانی «رباب» را مثال زد که یونسکو از ایران خواسته بود برای ثبت آن از افغانستان رضایت بگیرد.

با این حال، پرونده‌ای که با کوشش مسئولان دولت پیشین افغانستان تهیه و به یونسکو ارائه شده بود، سرانجام در بیستمین اجلاس کمیته بین‌دولتی میراث ناملموس یونسکو در دهلی‌نو به نام این کشور ثبت جهانی شد. بدون مشارکت یا رضایت احتمالی ایران.

تا زمان تنظیم این گزارش در بامداد پنج‌شنبه بیستم آذرماه، هیچ‌یک از مسئولان وزارت میراث فرهنگی به‌روشنی توضیح نداده‌اند که در روند ثبت این میراث چه نقشی داشته‌اند و برای جلوگیری از ثبت یکی از مهم‌ترین سرمایه‌های هنری حوزه تمدنی ایران به نام کشوری دیگر چه تدابیری اتخاذ کرده‌اند. همچنین این سوال مطرح است که چرا این پرونده دست‌کم به صورت مشترک که می‌توانست بازتاب‌دهنده پیشینه تاریخی و فرهنگی مشترک دو کشور باشد، پیگیری نشد و چگونه افغانستان توانست بدون نیاز به توافق یا مذاکره با ایران، ثبت انحصاری این اثر را در یونسکو نهایی کند.

پس از تصویب پرونده هنر نگارگری به سبک بهزاد به نام افغانستان، سفارت این کشور در فرانسه که همچنان دیپلمات‌های منصوب دولت پیشین آن را اداره می‌کنند، این «دستاورد» را «نتیجه تلاش مشترک نمایندگی دائمی افغانستان در یونسکو، هنرمندان، استادان، پژوهشگران و جوامع هنری کشور» توصیف کرد. همچنین محمد همایون عزیزی، سفیر دولت سابق افغانستان در فرانسه، این ثبت را دارای «بار نمادین و معنایی قدرتمند» دانست و گفت: «افغانستان زنده است، هنر آن زنده است و هیچ تاریکی‌ای نمی‌تواند نور فرهنگ افغانستان را خاموش کند.» 

همچنین حامد کرزی، رئیس‌جمهور پیشین افغانستان، نیز این اقدام را ستود و آن را «مایه افتخار همه مردم افغانستان» خواند.

کمال‌الدین بهزاد، هنرمند سده‌های ۱۵ و ۱۶ میلادی، یکی از مهم‌ترین چهره‌های تاریخ نگارگری است؛ هنرمندی که مکتب هرات را شکل داد و بعدها بر مکتب تبریز نیز اثر گذاشت. او با ترکیب‌بندی‌های نوآورانه، جزئیات ظریف، رنگ‌پردازی استادانه و توانایی خارق‌العاده در روایت داستان، نگارگری ایرانی را به اوج تازه‌ای رساند.

یونسکو در بیانیه رسمی‌اش پس از ثبت پرونده نگارگری به سبک بهزاد اعلام کرد که بسیاری از هنرمندان و مکاتب معاصر همچنان به‌طور مستقیم از سبک بهزاد الهام می‌گیرند و شیوه‌های او را الگوی بنیادی کار خود قرار می‌دهند.

ارائه پرونده نگارگری بهزاد به یونسکو

ماجرای آماده‌سازی و ارسال پرونده نگارگری به سبک بهزاد به یونسکو به اسفندماه ۱۳۹۹ باز می‌گردد که رسانه‌های افغانستان به نقل از محمدطاهر زهیر، سرپرست وقت وزارت اطلاعات و فرهنگ این کشور، گزارش دادند  پرونده «نگارگری به سبک بهزاد» برای ثبت در فهرست میراث ناملموس به نام افغانستان به یونسکو ارسال شده است.

مقام پیشین دولت افغانستان، هم‌زمان این ادعا را نیز مطرح کرد که خاستگاه «هنر نگارگری» و «خوشنویسی» افغانستان است و ایران باید به مالکیت افغانستان در رابطه با این هنرها احترام بگذارد.

کمتر از شش ماه پس از اعلام این خبر، دولت وقت افغانستان سقوط کرد و طالبان قدرت را به دست گرفت. با توجه به پیشینه این گروه در تخریب بخش‌هایی از میراث فرهنگی افغانستان و بی‌توجهی گسترده به حفاظت از آثار فرهنگی، پرونده ثبت جهانی «نگارگری به سبک بهزاد» هم به‌تدریج فراموش شد تا اینکه یونسکو در آخرین به‌روزرسانی وبسایتش فهرست آثار در دست بررسی در اجلاس ماه دسامبر را که در دهلی‌نو در حال برگزاری است منتشر کرد. در این فهرست، ایران با پرونده هنر «آینه‌کاری» حضور یافت و افغانستان نیز با پرونده «نگارگری به سبک بهزاد».

ضوابط یونسکو برای بررسی پرونده‌های میراث معنوی

بر اساس ضوابط یونسکو، محتوای هر پرونده به‌طورکلی برعهده کشور پیشنهاددهنده است و یونسکو درمورد مفاد، عناوین، اصطلاحات یا توضیحاتی که در پرونده‌ها درباره وضعیت حقوقی سرزمین‌ها یا پیشینه تاریخی آنها آمده است، هیچ‌گونه موضع‌گیری نمی‌کند.

در این چرخه، کشورها وظایف مشخصی برعهده دارند. نخست آنکه باید میراث فرهنگی ناملموس مورد نظر را ابتدا در سطح ملی شناسایی، ثبت و مستندسازی کنند؛ این مرحله شرط ضروری برای هرگونه نامزدی بین‌المللی است.

پس از آن، دولت‌های عضو باید پرونده کامل نامزدی را همراه با اسناد، برنامه‌های پاسداری، مشارکت جوامع محلی و تعهدات بلندمدت به دبیرخانه کنوانسیون ارائه کنند. روند ارزیابی ماه‌ها طول می‌کشد و کشورها در این مدت باید با یونسکو همکاری کنند و در صورت لزوم اطلاعات تکمیلی یا اصلاحی ارائه دهند.

با توجه به اینکه یونسکو نهادی است که بر اساس ضوابط دقیق و شفاف عمل می‌کند، قرار گرفتن پرونده «نگارگری به سبک بهزاد» در فهرست آثار در دست بررسی سال ۲۰۲۵ و ثبت نام افغانستان به عنوان کشور پیشنهاددهنده نشان می‌دهد که این کشور مراحل لازم را از زمان تدوین پرونده تا ارائه رسمی به یونسکو طی کرده و همکاری اداری لازم را با دبیرخانه کنوانسیون داشته است.

به عبارت دیگر، واقعیت آن است که این پرونده بیش از شش سال است که در چرخه رسمی یونسکو قرار گرفته در حالی که جمهوری اسلامی طی این مدت هیچ اقدام موثری برای دفاع از سهم تاریخی و فرهنگی ایران در این میراث انجام نداده است.

دست بالای کشورهای همسایه و دست کوتاه ایران

طبق ضوابط یونسکو، چنانچه کشوری برای ثبت یک عنصر ناملموس اقدام کند و کشور دیگری به آن اعتراض داشته باشد یا روایت تاریخی ارائه‌شده را زیر سوال ببرد، یونسکو موظف است استدلال‌ها و اسناد طرفین را بررسی کند. در چنین مواردی، مسالمت‌آمیزترین راه‌حل آن است که کمیته ثبت مشترک را توصیه کند تا تنش فرهنگی به حداقل برسد و همه طرف‌ها در فرایند پاسداری از میراث مشارکت داشته باشند.

پس از اینکه علیرضا ایزدی، مدیرکل دفتر ثبت آثار تاریخی و میراث معنوی، ادعا کرد افغانستان برای ثبت پرونده باید رضایت ایران را بگیرد، چنین برداشت شد که دولت جمهوری اسلامی احتمالا در روند بررسی پرونده «نگارگری به سبک بهزاد» از همین سازوکار استفاده خواهد کرد. با این حال، چنین نشد و در نهایت این پرونده به صورت اختصاصی به نام افغانستان ثبت جهانی شد.

کمال‌الدین بهزاد و جایگاه او در تاریخ نگارگری

کمال‌الدین بهزاد، نگارگر برجسته قرن نهم و دهم هجری، یکی از تاثیرگذارترین چهره‌ها در تاریخ هنر ایران و جهان اسلام به شمار می‌آید. او در هرات دوره تیموری پرورش یافت؛ شهری که در آن سال‌ها یکی از مهم‌ترین مراکز فرهنگی، هنری و ادبی ایران بزرگ فرهنگی بود.

بهزاد در دربار سلطان حسین بایقرا و تحت حمایت امیر علی‌شیر نوایی به شهرت رسید و پس از فروپاشی دولت تیموری به دعوت شاه اسماعیل صفوی به تبریز رفت و ریاست کتابخانه سلطنتی را برعهده گرفت. این جابه‌جایی نقش مهمی در انتقال دستاوردهای مکتب هرات به دوره صفوی و شکل‌گیری مکتب تبریز داشت.

یکی از نوآوری‌های مهم بهزاد، تبدیل نگارگری از تصویری تزئینی به روایتی زنده و پویا بود؛ روایتی که اغلب بر اساس متون ادبی فارسی مانند «شاهنامه»، «خمسه» نظامی و «بوستان» و «گلستان» سعدی شکل می‌گرفت.

تاریخ‌نگاری هنر، چه در منابع ایرانی و چه در پژوهش‌های معتبر بین‌المللی، بهزاد را در قلب سنت نگارگری ایرانی قرار می‌دهد. مکتب هرات نیز شاخه‌ای از مسیر پیوسته نگارگری ایرانی است که از تبریز ایلخانی و شیراز آل‌مظفر آغاز شده، با تیموریان در هرات به اوج رسیده و سپس به واسطه فعالیت بهزاد در تبریز، در بنیان‌گذاری هنر صفوی نقش حیاتی داشته است. به همین دلیل، هرچند هرات امروز در قلمرو افغانستان قرار دارد، اما از منظر تاریخی و هنری بخشی از جغرافیای فرهنگی ایران محسوب می‌شود و تولیدات هنری آن دوره، پیوستگی کامل با هنر تصویرگری ایران دارند.

بر همین اساس، بسیاری از پژوهشگران هنر، سبک بهزاد را نقطه اوج نگارگری ایرانی می‌دانند؛ سبکی که نه‌تنها در دوره صفوی ادامه یافت، که بعدها در شکل‌گیری مکتب اصفهان، نگارگری قاجار و حتی هنر معاصر ایران تاثیر گذاشت.

نگاهی به پرونده‌های میراث ناملموس ایران در سال‌های اخیر نشان می‌دهد که کندی یا انفعال در روند ثبت جهانی میراث ناملموس از سوی ایران موجب شده عناصر فرهنگیِ ریشه‌دار این سرزمین یا به نام کشورهای دیگر ثبت شود یا در نهایت در قالب پرونده‌های مشترک پذیرفته شود.