افزایش نرخ ابتلا به سرطان در ایران طی سال‌های اخیر جامعه پزشکی را نگران کرده و اکنون صدای هشدار در این زمینه، از دیگر بخش‌های حکومت جمهوری اسلامی نیز برخاسته است. بسیاری از متخصصان این روند را «زنگ خطر جدی برای آینده سلامت ایرانیان» می‌دانند؛ هشداری که همزمان با تشدید آلودگی‌های محیطی، کاهش سن مصرف دخانیات و بحران دسترسی به دارو ابعاد گسترده‌تری پیدا کرده است.

در تازه‌ترین واکنش رسمی، حسین امامی‌راد نماینده چناران، طرقبه، شاندیز و گلبهار، در نامه‌ای خطاب به مسعود پزشکیان، تشکیل کارگروه ملی پیشگیری و کنترل سرطان را ضروری دانسته و خواستار گسترش غربالگری رایگان، ارتقای دسترسی بیماران به داروهای استاندارد و تقویت اقدامات پیشگیرانه شده است.

او در این نامه، با استناد به داده‌های وزارت بهداشت، نوشته است که روزانه نزدیک به ۳۹۰ نفر در ایران به سرطان مبتلا می‌شوند و حدود ۲۰۰ نفر جانشان را از دست می‌دهند؛ عددی که او آن را معادل «سقوط یک هواپیمای مسافربری در هر روز» توصیف کرده است.

امامی‌راد فهرست بلندبالایی از عوامل تشدید سرطان ارائه کرده است: دخانیات، آلودگی آب و هوا، مصرف سموم کشاورزی پرخطر، تغذیه ناسالم، کم‌تحرکی، چاقی، استرس و ضعف سیاست‌های پیشگیرانه. بخشی از این عوامل، به‌ویژه آلودگی‌های محیطی، محصول مستقیم سیاست‌گذاری و ساخت‌وسازهای بی‌ضابطه است. همین موضوع باعث شده است برخی کارشناسان تاکید کنند که دولت‌ها در ایران در افزایش نرخ سرطان نقش مستقیم داشته‌اند، نقشی که با کاهش نظارت، رهاسازی منابع طبیعی و بی‌توجهی به استانداردهای زیست‌محیطی تشدید شده است.

ایران در آستانه سبقت از میانگین جهانی

آنچه دامنه نگرانی‌ها را وسیع‌تر کرده، شتاب رشد ابتلا است. بنا بر برآوردهای رسمی، ایران طی ۱۵ سال آینده در شاخص‌های ابتلا و مرگ‌ومیر ناشی از سرطان از میانگین جهانی عبور خواهد کرد؛ روندی که اگر مدیریت نشود تصویر سلامت شهروندان را دگرگون می‌کند.

مدیر مرکز بیماری‌های غیرواگیر وزارت بهداشت آبان امسال اعلام کرد که تا سال ۲۰۴۰ نرخ ابتلا به سرطان در جهان ۱.۵ برابر اما در ایران ۱.۹ برابر و نرخ مرگ‌ومیر ناشی از سرطان در جهان ۱.۶ برابر و در ایران ۲ برابر خواهد شد. اگر امروز روزانه ۲۰۰ نفر به‌دلیل سرطان جانشان را از دست می‌دهند، در سال ۲۰۴۰ این عدد ممکن است به ۴۰۰ نفر در روز برسد، یعنی ۱۴۶ هزار مرگ در سال.

این آمار در برخی استان‌ها به مرحله بحران رسیده است. داده‌های رسمی نشان می‌دهد اردبیل، زنجان، آذربایجان‌های شرقی و غربی، خراسان رضوی و خراسان شمالی بیشترین سرعت ابتلا به سرطان‌های گوارشی را دارند. این استان‌ها با شیوع بیش از ۳۰ مورد سرطان معده در هر ۱۰۰ هزار نفر در گروه «بسیار بالا» قرار گرفته‌اند. هفت استان دیگر، ازجمله کردستان، ایلام، مازندران، گلستان، کهگیلویه و بویراحمد، سمنان و لرستان نیز در محدوده شیوع بالا شناسایی شده‌اند.

اهمیت سرطان‌های گوارشی از آن جهت است که ۲۷ درصد مرگ‌ومیرهای ناشی از سرطان در ایران به دستگاه گوارش مربوط است و سرطان معده ۱۶ درصد مرگ‌ها را تشکیل می‌دهد. این اعداد باعث شده است متخصصان هشدار دهند که رشد سریع سرطان‌های معده و روده، «نقشه سلامت ایران را تغییر خواهد داد».

بر اساس نقشه جغرافیای سرطان در سال ۱۳۹۹، سه استان یزد، زنجان و آذربایجان غربی بالاترین نرخ ابتلا را داشته‌اند. در گروه مردان، استان‌های زنجان، خراسان شمالی و اردبیل در سرطان معده پیشتاز بودند و در فارس، یزد و تهران بیشترین ابتلا به سرطان پروستات مربوط بوده است. در گروه زنان، تهران، سمنان و یزد بالاترین آمار سرطان سینه، و سمنان، یزد و تهران بالاترین میزان ابتلا به سرطان روده بزرگ را ثبت کرده‌اند.

اما مهم‌ترین هشدار مربوط به سن ابتلا است. محمداسماعیل اکبری، رئیس مرکز تحقیقات سرطان، اعلام کرده است که سن ابتلا در ایران ۱۰ سال کمتر از میانگین جهانی است. او با اشاره به اینکه تنها ۵ تا ۶ درصد سرطان‌ها ژنتیکی‌اند، گفت: «۹۵ درصد ابتلا به محیط و سبک زندگی مرتبط است.» این یعنی آلودگی هوا، مصرف مواد غذایی فراوری‌شده، آب آلوده، استرس، و کاهش تحرک روزانه نقش تعیین‌کننده در ابتلا به سرطان دارند.

ایرج خسرونیا، رئیس جامعه متخصصان داخلی، نیز خرداد سال گذشته اعلام کرد: «امروز از هر پنج نفر زیر ۵۰ سال، یک نفر به سرطان مبتلا می‌شود؛ در حالی که پیش‌تر این عدد یک نفر در میان ده نفر بود.» این تغییر تنها در یک دهه رخ داده و نشانه واضح کاهش سن ابتلا است.

دلایل این کاهش روشن است، ازجمله کاهش سن شروع مصرف دخانیات از ۳۰ سال در دهه ۱۳۴۰ به زیر ۱۵ سال، رشد ۱۳۵ درصدی مصرف دخانیات در میان دختران ۱۳ تا ۱۵ ساله، افزایش آلودگی هوا در کلان‌شهرها، گسترش سبک زندگی کم‌تحرک، و قرار گرفتن گسترده مردم در معرض سموم کشاورزی.

این روند در ابتلا به سرطان پستان نیز مشهود است. امروز سن ابتلا در برخی شهرها به ۳۰ سال رسیده و همین امر باعث شده متخصصان هشدار دهند که «پروفایل سنی سرطان در ایران به‌طور کامل تغییر کرده است». در سرطان‌های دستگاه گوارش نیز همین الگو دیده می‌شود و حتی آمار سرطان‌های کودکان نیز رو به افزایش است.

بحران دارویی و افزایش ابتلای کودکان؛ حلقه گم‌شده نظام سلامت

برآوردهای رسمی نشان می‌دهد سالانه حدود سه هزار کودک زیر ۱۵ سال در ایران به سرطان مبتلا می‌شوند، و عمدتا به سرطان‌های لوسمی لنفوبلاستیک حاد، تومورهای مغزی، سرطان کلیه و تومورهای بدخیم سیستم عصبی مرکزی. این آمار هم علت کاهش میانگین سنی ابتلا را توضیح می‌دهد و هم نشان می‌دهد بحران سرطان تنها یک چالش بزرگسالی نیست.

در کنار این وضعیت، بحران دارویی به معضل تازه‌ای بدل شده است. طی ماه‌های گذشته گزارش‌های متعددی منتشر شده که بسیاری از بیماران برای تهیه داروهای ضروری مجبور شده‌اند هزینه‌های سنگین بپردازند. از این رو، برخی خانواده‌ها ناچار شده‌اند به داروهای تقلبی، قاچاق یا گیاهی روی آورند، داروهایی که هیچ پشتوانه علمی ندارند و گاه آسیب‌های جدی وارد می‌کنند.

احمد آریایی‌نژاد نماینده ملایر نیز در تایید این مسئله گفت: «وقتی دارو و ویزیت پزشک گران می‌شود، بعضی از مردم که توان مالی ندارند قید دکتر رفتن و دارو خوردن را می‌زنند. بعضی‌ها مجبورند با بیماری کنار بیایند یا سراغ درمان‌های گیاهی بروند.»

متخصصان هشدار می‌دهند اگر این روند ادامه پیدا کند، طی سال‌های آینده نرخ مرگ‌ومیر ناشی از سرطان فراتر از برآوردهای کنونی خواهد رفت. گروهی از پزشکان نیز معتقدند که اگر سیاست‌های سلامت اصلاح نشود، سرطان می‌تواند برای نخستین‌بار جای بیماری‌های قلبی و عروقی را به‌عنوان علت اصلی مرگ‌ومیر در ایران بگیرد؛ وضعیتی که برخی آن را «سونامی سرطان» می‌نامند.

تمام این داده‌ها نشان می‌دهد بحران سرطان در ایران تنها یک مسئله پزشکی نیست، بلکه حاصل سال‌ها ضعف سیاست‌گذاری، نابرابری اقتصادی، آلودگی‌های محیطی، مصرف بالای دخانیات، بحران دارویی، نبود برنامه‌های موثر پیشگیرانه و بی‌توجهی به آموزش سلامت عمومی است. اگر این روند بدون اصلاح ادامه یابد، سرطان ممکن است به مهم‌ترین چالش سلامت ایرانیان در دهه آینده بدل شود.