همزمان با اوج‌گیری بحران‌های زیست‌محیطی و زیرساختی در استان‌های شمالی ایران، از آلودگی هوا و انباشت زباله و شیرابه‌های سمی در جنگل‌ها و رودخانه‌ها گرفته تا قطع گسترده درختان، جنگل‌خواری، ویلاسازی بی‌رویه و قطعی‌های طولانی‌مدت آب و برق در ماه‌های گرم سال، دولت مسعود پزشکیان تصمیم گرفته است طرح بلندمرتبه‌سازی را در سراسر استان مازندران به اجرا بگذارد؛ طرحی که به باور کارشناسان می‌تواند جمعیت و بحران‌های این استان را در مدت زمانی کوتاه چندبرابر کند.

فرزانه صادق، وزیر راه و شهرسازی ایران در جریان سفر تازه خود به استان مازندران و در جلسه‌ای با مهدی یونسی رستمی، استاندار این منطقه گفت: «کاری که با آقای استاندار داریم پیش می‌بریم، این است که حداکثر استفاده از زمین اتفاق بیفتد. ما درحال تهیه طرح بلندمرتبه‌سازی برای تمام پهنه سرزمینی مازندران هستیم. این‌ها به مرور مصوبات خودشان را دریافت می‌کند و در شهرها این نیاز باید پاسخ داده شود.»

تغییرات اقلیمی و گسترش خشکسالی در مناطق جنوبی و مرکزی ایران، تمایل به مهاجرت به استان‌های شمالی را افزایش داده است. در همین حال، دولت جمهوری اسلامی پس از بحران‌های پیاپی قطعی آب و برق در تهران طی تابستان امسال، در حال اجرای طرح‌هایی برای کاهش جمعیت پایتخت است، که به نظر می‌رسد برخلاف وعده‌های پیشین درباره انتقال پایتخت به جنوب ایران، استان مازندران درحال حاضر یکی از اصلی‌ترین مقاصد مورد نظر برای انتقال جمعیت خواهد بود.

این درحالی است که این استان از اصلی‌ترین مراکز تامین غذا در ایران محسوب می‌شود، بیشترین مساحت جنگل‌های چند میلیون ساله هیرکانی در این نقطه قرار دارد و اگرچه دولت‌های مختلف بارها شعار دادند که از حریم جنگل و دریا محافظت خواهند کرد، اما دهه‌هاست که این وعده‌ها عملی نشده و قوانین به‌سادگی دور زده می‌شوند.

اولین‌بار شورای عالی معماری و شهرسازی ایران در فروردین ۱۴۰۱، طرح بلندمرتبه‌سازی در مازندران را به‌عنوان طرح نمونه (پایلوت) تصویب و شهر سرخرود را برای اجرای آزمایشی آن انتخاب کرد، اما به گفته ناظران و کارشناسان، نتیجه این تصمیم فاجعه‌بار بود؛ چنان که طی کمتر از ۴ سال، چهره منطقه سرخرود و شهرهای اطراف آن به‌کلی تغییر کرد، مشکلات مختلف زیرساختی برای اهالی آن پدید آمد و قیمت زمین و مسکن هم به شکل نجومی افزایش یافت.

منتقدان طرح جدید فرزانه صادق با اشاره به بحران‌های موجود می‌گویند استان مازندران درحال حاضر نیز به هیچ عنوان زیرساخت‌های لازم برای پاسخ‌گویی به نیازهای جمعیتی خود را ندارد. تصفیه غیربهداشتی فاضلاب، کمبود آب شرب، و قطعی‌های مکرر برق از جمله مشکلات اساسی این استان است. در ایام تعطیلات هم که جمعیت ۴ میلیون نفری مازندران به ۱۵ تا ۱۸ میلیون نفر می‌رسد، ترافیک سنگین، ازدحام مسافران و فشار بر خدمات شهری، زندگی روزمره ساکنان را مختل می‌کند که صف‌های طولانی نانوایی تنها یکی از نشانه‌های این وضعیت است.

چنین شرایطی به تشدید تعارضات اجتماعی منجر شده و بار این بحران‌ها هم مستقیما بر دوش طبیعت بکر مازندران افتاده است. شمال ایران در سال‌های اخیر فجایع زیست‌محیطی متعددی را تجربه کرده است و هنوز مشخص نیست مدیریت پسماند و پساب حاصل از زندگی در برج‌ها در طرح فرزانه صادق چگونه خواهد بود. در حالی که برج‌سازان پرنفوذ بی‌توجه به هشدارها، خانه‌های ویلایی را با برج‌های بلند در مازندران، گیلان و گلستان جایگزین می‌کنند، کسی پاسخی برای آسیب‌های ناشی از تغییر بافت فرهنگی و اجتماعی و محدودیت ظرفیت‌های زیست‌محیطی و زیرساختی ندارد.

در یک نمونه، در شهریور امسال، در پی درگیری میان تعدادی از مسافران و ساکنان محلی در منطقه گیسوم شهرستان تالش، یک زن باردار از مسافران بر اثر اصابت سلاح سرد جان باخت و هشت نفر دیگر زخمی شدند. این درگیری زمانی آغاز شد که میان دو طرف بر سر ریختن زباله در محوطه ساحلی مشاجره‌ای شکل گرفت و سپس به خشونت کشیده شد.

به موازات این طرح، گزارش‌های متعدد از «جنگل‌خواری سازمان‌یافته» و «دفن زباله در دل جنگل‌های هیرکانی» نشان می‌دهد که منابع طبیعی شمال ایران پیش از اجرای هر طرح جمعیتی تازه نیز به مرز نابودی رسیده‌اند. در یک مورد و تنها در مازندران، بیش از ۹۸۰ هکتار از اراضی جنگلی، اخیرا با مجوز بنیاد مستضعفان و همکاری نهادهای محلی تغییر کاربری داده و صدها اصله درخت قدیمی قطع شده است. در نقاط دیگر مانند نور، سوادکوه، نوشهر و لاهیجان نیز فعالان محیط‌زیست می‌گویند زباله‌ها مستقیما در دل جنگل یا حاشیه رودخانه‌ها دفن می‌شوند و شیرابه سمی آن‌ها به سفره‌های آب زیرزمینی و زمین‌های کشاورزی نفوذ می‌کند.

از سوی دیگر، هم‌زمان با آغاز فصل سرد سال و افزایش مصرف گاز، نیروگاه‌های مازندران بار دیگر به مازوت‌سوزی بازگشته‌اند و هوای شهرهایی چون نکا، ساری، نوشهر و چالوس در روزهای اخیر به شدت آلوده شده است. در شرایطی که مازندران با معضل زباله، آلودگی آب و فاضلاب، و فرسایش جنگل‌ها دست‌وپنجه نرم می‌کند، استفاده از سوخت مازوت در نیروگاه‌ها نه‌تنها سلامت ساکنان را تهدید می‌کند بلکه به نابودی زیست‌بوم هیرکانی نیز شتاب می‌بخشد. فعالان محیط‌زیست می‌گویند دولت به‌جای افزایش جمعیت و ساخت‌وساز در این مناطق، باید برای بازسازی زیرساخت‌های فرسوده، نوسازی نیروگاه‌ها و مدیریت بحران پسماند اقدام کند.

طرح بلندمرتبه‌سازی در مازندران نه‌تنها پاسخی برای مشکلات اساسی شمال ایران نیست، بلکه به گفته کارشناسان می‌تواند آخرین ضربه بر پیکر یکی از کهن‌ترین جنگل‌های جهان باشد. توسعه‌ای که بر پایه فشار جمعیتی، رانت ساخت‌وساز و بی‌توجهی به ظرفیت‌های زیست‌محیطی بنا شود، در عمل به معنای تخریب تدریجی منابع حیاتی، تشدید نابرابری اجتماعی و تغییر چهره فرهنگی شمال کشور است. به نظر می‌رسد مازندران در آستانه دوره‌ای تازه از «انفجار جمعیت و بحران اکولوژیک» قرار گرفته است؛ دوره‌ای که اگر متوقف نشود، می‌تواند میراث طبیعی و زیستی ایران را برای همیشه دگرگون کند.