نشست تاریخی «صلح برای غزه» شامگاه دوشنبه ۲۱ مهر ماه برابر با ۱۳ اکتبر در شهر ساحلی شرم‌الشیخ با ریاست مشترک عبدالفتاح السیسی رئیس‌جمهوری مصر و دونالد ترامپ رئیس‌جمهوری آمریکا آغاز شد؛ نشستی که در همان دقایق نخست با سخنرانی افتتاحیه ترامپ و سپس امضای «سند جامع» اجرای آتش‌بس از سوی ایالات متحده و میانجی‌ها، وارد مرحله عملیاتی شد.
تصاویر یادگاری رهبران و روسای هیئت‌ها در محل اجلاس با حضور بیش از ۲۰ کشور و آنتونیو گوترش دبیرکل سازمان ملل، نشان می‌داد که پس از ماه‌ها دیپلماسی فشرده، اکنون چارچوب اجرایی توافق غزه روی میز قرار گرفته است.
تمجید السیسی از نقش ترامپ و تعریف «فرصت آخر» برای صلح
در پیام محوری نشست، عبدالفتاح السیسی اقدام‌های ترامپ را «شجاعانه» خواند و گفت «توافق غزه در را به روی عصر تازه‌ای از صلح در خاورمیانه می‌گشاید».
او با اشاره به اینکه «دشمنان دیروز می‌توانند شرکای فردا باشند»، بر حق مردم فلسطین برای داشتن کشوری مستقل تاکید کرد و راه‌حل دو دولت را «تنها مسیر تثبیت صلح» دانست.
رئیس‌جمهوری مصر هشدار داد «این شاید آخرین فرصت برای رسیدن به خاورمیانه‌ای برخوردار از صلح» باشد؛ فرصتی که اگر با گام‌های اعتمادساز، بازسازی هدفمند و تضمین‌های امنیتی و سیاسی پشتیبانی نشود، می‌تواند از دست برود.
السیسی اعلام کرد مصر کنفرانس‌های دیگری برای غزه برگزار خواهد کرد تا زیرساخت‌های ضروری، از آب و برق و بهداشت تا آموزش، اسکان موقت و آواربرداری، نقشه راه اجرایی بیابد.
او گفت «پایه‌های پیشروی در بازسازی غزه» در همین چارچوب نهاده می‌شود و از نقش ترامپ در «بازگرداندن زندگی» به غزه قدردانی کرد.
در پایان، السیسی با اعطای «گردنبند نیل»، بالاترین نشان دولتی مصر، به ترامپ، از «سهم برجسته» او در «توقف جنگ و حمایت از تلاش‌های صلح» یاد کرد؛ نشانی که به رهبران کشورها و شخصیت‌های ممتاز به خاطر خدماتشان به ملت‌ها و انسانیت اعطا می‌شود.
پیام ترامپ: «جنگ تمام شد؛ قواعد و ضمانت‌ها روشن است»
ترامپ که اندکی پیش از حضور در شرم‌الشیخ در کنست اسرائیل از «پایان کابوس دردناک» برای اسرائیلی‌ها و فلسطینی‌ها سخن گفته بود، در شرم‌الشیخ تاکید کرد: «جنگ غزه تمام شد و کمک‌ها اکنون به سوی نوار غزه سرازیر است.»
او سند توافق را «جامع» توصیف کرد که «قواعد و آیین‌نامه‌های اجرای آتش‌بس» را روشن می‌کند؛ سندی با محورهای انسانی، امنیتی و سیاسی که از نگاه واشنگتن می‌تواند ریسک بازگشت به چرخه خشونت را کاهش دهد.
رئیس‌جمهوری آمریکا با اشاره به اینکه تنش‌های اخیر در خاورمیانه خطر «جنگ جهانی سوم» را به ذهن‌ها آورده بود، گفت: «سال‌ها شنیدم که این بزرگ‌ترین توافقی است که هرگز نهایی نمی‌شود؛ اما امروز بزرگ‌ترین و پیچیده‌ترین توافق روی میز است و جنگ جهانی سوم رخ نخواهد داد.»
او پیش از نشست، از «نقش حیاتی» مصر در فرآیند میانجی‌گری و نیز «احترامی که حماس برای دولت و رهبری مصر قائل است» تمجید کرده بود.
امضا و تضمین‌ها: از آتش‌بس تا بازسازی
به گفته منابع دیپلماتیک حاضر در اجلاس، ایالات متحده، مصر، قطر و ترکیه به عنوان طرف‌های ضامن، سندی را امضا کردند که هسته آن تضمین اجرای آتش‌بس است؛ سندی که بناست مکانیسم‌های راستی‌آزمایی، خطوط تماس میدانی، سازوکار رسیدگی به نقض‌ها و چارچوب ورود و توزیع کمک‌های انسان‌دوستانه را پوشش دهد.
این تضمین‌ها، به همراه مرحله‌بندی خروج نیروهای اسرائیلی و تعریف نقش نیروی چندملیتی، بستر امنیت اولیه را برای بازگشت تدریجی جمعیت آواره و آغاز بازسازی فراهم می‌کند.
در سطح سیاسی، سند از گفت‌وگوهای تکمیلی درباره حکمرانی موقت تکنوکراتیک در غزه پشتیبانی می‌کند؛ ساختاری که به گفته منابع آگاه، ترکیبی غیرسیاسی، پاسخ‌گو و مامور به ارائه خدمات عمومی دارد و باید زیر نظارت یک هیات انتقالی بین‌المللی عمل کند.
این محور به طور مستقیم به مسیر گفت‌وگوهای آتی قاهره پیوسته است که هدفش انتقال باثبات در روند اجرایی امور خدماتی و هماهنگی بازسازی خواهد بود.
«ایران»؛ غایبی که در بیان ترامپ حاضر بود
شرم‌الشیخ یکشنبه شب و دوشنبه صبح شاهد ورود موجی از رهبران و روسای هیات‌ها بود: پادشاه اردن، روسای جمهوری فرانسه و ترکیه، امیر قطر، صدراعظم آلمان، نخست‌وزیران ایتالیا، بریتانیا و کانادا و وزیر خارجه عربستان سعودی از جمله چهره‌های حاضر بودند. محمود عباس رئیس تشکیلات خودگردان فلسطین نیز در نشست شرکت کرد. حضور او از نظر بسیاری از ناظران پیامی سیاسی درباره وزن کرانه باختری در معادلات پساجنگ تلقی شد.
مقام‌های جمهوری اسلامی هم در روز اجرای ابتکار ترامپ غایب بودند اما در همه سخنرانی‌های نشست ویژه برای میزبانی از دونالد ترامپ، نامش پی‌درپی مطرح شد؛ از خودِ ترامپ تا بنیامین نتانیاهو و امیر اوحانا، رئیس مجلس اسرائیل.
ترامپ در نطقش در کنست اسرائیل گفت ایالات متحده «دست دوستی و همکاری را حتی به سوی ایران دراز می‌کند» و افزود «این دست همیشه باز است.» او رسیدن به صلح با ایران را «بسیار مطلوب» دانست، اما از جمهوری اسلامی خواست «تهدید همسایه‌ها را کنار بگذارد، پشتیبانی مالی از گروه‌های نیابتی را متوقف کند و موجودیت اسرائیل را بپذیرد.» به گفته او، واشنگتن «هر زمان تهران آماده باشد، آماده است» و این «بهترین تصمیم برای ایران» خواهد بود.
بخش بحث‌برانگیز سخنان ترامپ به عملیات «چکش نیمه‌شب» مربوط بود. او گفت آمریکا «تاسیسات هسته‌ای نطنز، فردو و اصفهان را به‌طور کامل بمباران و نابود کرده» و این عملیات را «زیبا» خواند. ترامپ همچنین گفت «شمار زیادی از دانشمندان هسته‌ای ایران» در این عملیات کشته شده‌اند. او یادآوری کرد هنگامی که اسرائیل «اسناد مهم برنامه هسته‌ای ایران» را هفت سال پیش به دست آورد، در کاخ سفید بود و «از آن اسناد به‌خوبی بهره گرفته شد.» ترامپ سخنانش را با همان لحن جمع‌بندی کرد: «صلح با ایران عالی است؛ آنها هم خسته‌اند. فکر می‌کنید می‌خواهند دوباره به کندن تونل در دل کوه‌ها (برای بازسازی برنامه هسته‌ای) برگردند؟»
امیر اوحانا، رییس کنست هم در مقدمه برنامه سخنرانی ترامپ در کنست، ترامپ را با ادبیاتی کم‌سابقه ستود و گفت: «ترامپ کوروشِ روزگار ماست؛ کاری که برای ملت یهود کرده باعث می‌شود هزاران سال دیگر از او یاد شود.» او با اشاره به همان عملیات گفت «همکاری شما در «چکش نیمه‌شب» از وقوع یک فاجعه هسته‌ای علیه اسرائیل جلوگیری کرد» و نتیجه گرفت «نظام ایران امروز دیگر هسته‌ای نیست.»
بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، نیز با سپاس از ترامپ بابت خروج آمریکا از برجام و «بمباران سه سایت هسته‌ای ایران» گفت: «عملیات «چکش نیمه‌شب» واقعا برنامه هسته‌ای ایران را در هم کوبید.» نتانیاهو ایران را «سرِ محور شر» نامید و حماس را یکی از «نمایندگان» آن توصیف کرد و گفت این محور «به یاری ارتش اسرائیل و پشتوانه آمریکا ضربه‌های سنگین خورده است.»
او از کشته شدن قاسم سلیمانی در سال ۲۰۲۰ به‌عنوان «پیچِ تندِ رویارویی با شر منطقه‌ای» یاد کرد و افزود: «اسرائیل بر ایران و شبکه هم‌پیمانانش چیره شده، ضربه‌های سختی به حماس و حزب‌الله زده و حوثی‌ها را بابت حملات موشکی تنبیه کرده و حدود نیمی از توانشان را از میان برده است.»
به گفته نتانیاهو «یورش ۷ اکتبر خطایی بزرگ بود و دشمنان امروز توان اسرائیل را می‌شناسند.» او در پایان، جایزه اسرائیل را برازنده ترامپ دانست و گفت ترامپ «سزاوار نوبل صلح» هم هست.
هم‌زمان با سخنرانی ترامپ در اسرائیل، تهران به دعوت برای شرکت در نشست شرم‌الشیخ واکنش نشان داد. سخنگوی وزارت خارجه جمهوری اسلامی گفت تهران «نقش منطقه‌ای خود را فراتر از بودن یا نبودن در یک نشست می‌بیند» و با ردِ دعوت تاکید کرد «اثرگذاری ایران در تحولات منطقه و جهان» محدود به حضور در یک رویداد نیست.
به گفته اسماعیل بقایی، ایران در دو سال گذشته «از فعال‌ترین بازیگران فشار بر اسرائیل و حامیانش برای توقف جنگ» بوده و «رایزنی‌های هدفمند» با کشورهای منطقه و نهادهای بین‌المللی، از سازمان همکاری اسلامی تا سازمان ملل، را پی گرفته و ادامه می‌دهد.
در سوی دیگر، اسرائیل هم اعلام کرد هیچ نماینده‌ای به نشست اعزام نمی‌کند؛ تصمیمی که دفتر نخست‌وزیری آن را با «ایام عید» توجیه کرد و پیش‌تر، حماس نیز از عدم مشارکت در مراسم امضا خبر داده بود. با این حال، منابع مصری گفتند گفت‌وگوهای غیرحضوری از طریق کانال‌های نظامی و امنیتی برای هماهنگی‌های میدانی ادامه دارد.
نقشه راه: از گام‌های فوری تا افق دو دولتی
قطعات پازل «روز بعد» در شرم‌الشیخ کنار هم گذاشته شد: اجرای فوری آتش‌بس و آغاز مرحله‌بندی برای تحقق تضمین‌ها؛ باز شدن منظم گذرگاه‌ها برای ورود کمک‌ها و امداد اضطراری؛ توافق بر سر خطوط تماس و مناطق حائل جهت پیشگیری از اصطکاک؛ آغاز گفت‌وگو درباره نیروی چندملیتی با ایجاد یک مرکز هماهنگی تحت نظارت آمریکا؛ طراحی برای بازسازی شبکه آب، برق، بهداشت، اسکان اضطراری و سپس بازسازی مرحله‌ای؛ آغاز مذاکرات سیاسی تکمیلی برای حکمرانی موقت خدماتی در غزه و نقشه راه اصلاحات و در افق بلندتر، بازگشت به ریل راه‌حل دو دولتی به عنوان چارچوب صلح منطقه‌ای.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
در این چارچوب، ترامپ در حاشیه نشست از شروع «مرحله دوم» توافق خبر داد و گفت «مراحل طرح غزه در هم تنیده‌اند». به این معنا که گفت‌وگوهای بازسازی، ترتیبات امنیتی و آزادی گروگان‌ها/زندانیان به طور موازی پیش می‌رود. او افزود «جست‌وجو برای پیکر گروگان‌ها» با همکاری اسرائیل ادامه دارد.
مسیر سفر ترامپ؛ از کنست تا نشست
ترامپ که سه ساعت دیرتر از زمان اعلام‌شده به شرم‌الشیخ رسید، اندکی پیش‌تر سفری چند ساعته از واشنگتن به اسرائیل داشت و در کنست سخنرانی کرد؛ سخنرانی‌ای که در آن از آغاز «عصر طلایی» در خاورمیانه و «شراکت کشورهای عربی و اسلامی در صلح» گفت و پایان درگیری را «روز خاموش شدن تفنگ‌ها» توصیف کرد.
او در بدو ورود به ساختمان کنست، در دفتر یادبود نوشت: «روز بزرگی است؛ آغازی نو.»
دو روایت از هزینه انسانی جنگ
در حاشیه نشست، مقامات مصری و سازمان‌های بین‌المللی با اشاره به هزینه انسانی جنگ، بر لزوم تسهیل در روند امدادرسانی به غزه تاکید کردند.
بنا بر آمار نهادهای بهداشتی غزه، شمار جان‌باختگان در نوار به حدود ۶۸ هزار نفر رسیده که بیش از نیمی از آنان زنان و کودکان هستند. در مقابل، بر اساس ارقام رسمی اسرائیل، در حمله حماس به جنوب اسرائیل در ۷ اکتبر ۲۰۲۳، ۱۲۱۹ نفر کشته شدند. این دو روایت، گرچه در میدان سیاست محل مناقشه‌اند، اما در نشست به ضرورت کاهش رنج انسانی و اولویت بازسازی زندگی روزمره ترجمه شد.
چالش‌ها و آزمون‌های پیش رو
اگرچه «امضای سند جامع» به مثابه نقطه عطف در مسیر توقف جنگ تلقی می‌شود، اما اجرای دقیق مفاد آن، از پایش نقض‌های احتمالی تا هماهنگی امداد، از گام‌های امنیتی تا چیدمان حکمرانی خدماتی، آزمون اصلی توافق خواهد بود.
غیبت نمایندگان رسمی اسرائیل و حماس در مراسم، هرچند با دلایل تشریفاتی و سیاسی توضیح داده شد، اما نشان می‌دهد که «کار واقعی» در اتاق‌های هماهنگی میدانی و کانال‌های غیرعلنی ادامه می‌یابد.
در سطح منطقه‌ای، قرار است یک نیروی چندملیتی با مرکز هماهنگی تحت نظارت آمریکا، موانع اجرایی را رفع کند و کانال‌های سیاسی برای حل و فصل سریع اختلافات فعال بمانند.
در سطح انسانی و اقتصادی، کنفرانس بازسازی غزه که مصر وعده‌اش را داد، باید مسیر آینده غزه را از مدل «کمک اضطراری» به «بازسازی» متصل کند. مسیری که موفقیت آن بسته به شفافیت مالی، مشارکت نهادهای تخصصی بین‌المللی و هم‌افزایی کشورهای کمک‌رسان خواهد بود.
