صدای توپخانه بار دیگر آرامش حلب را بر هم زد و شبح جنگ گذشته بر فراز شهر سایه افکند. درگیری‌های خونین در دو محله‌ «شیخ مقصود» و «اشرفیه» تنها یک رویارویی گذرا نبود، بلکه زنگ خطر مهیبی بود که از بازگشت کابوس جنگی ویرانگر خبر می‌داد، جنگی که مردم سوریه گمان می‌کردند آن را پشت سر گذاشته‌اند، به‌ویژه پس از جنگی که از سال ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۶ میان نیروهای رژیم بشار اسد و گروه‌های مسلح مخالف رخ داد و ساکنان این شهر را در آتش درگیری سوزاند.

در میانه‌ این فضای پرتنش، سفر هیئتی از مقام‌های کرد، به رهبری مظلوم عبدی و الهام احمد و شماری از مسئولان اداره‌ خودمختار شمال‌شرقی سوریه، به دمشق روزنه امید را در دل تاریکی گشود، اما همزمان پرسشی بزرگ مطرح کرد: آیا گفتگوهای دیپلماتیک در سالن‌های دربسته می‌توانند آتش درگیری‌های خیابانی را خاموش کنند؟

دیدار دمشق؛ نگاهی به ناگفته‌های پشت پرده

دیدار احمد الشرع، رئیس دولت موقت سوریه و مظلوم عبدی، فرمانده نیروهای دموکراتیک سوریه، صرفا یک نشست عادی و تشریفاتی نبود. این دیدار، که نخستین ملاقات از ژوئیه گذشته تاکنون به شمار می‌رود، از نظر سطح نمایندگی و ترکیب شرکت‌کنندگان اهمیتی ویژه‌ دارد. اما آنچه بر اهمیت این نشست می‌افزاید، حضور نمایندگان بلندپایه آمریکایی، ازجمله توماس باراک، فرستاده ویژه ایالات متحده، و دریادار براد کوپر، فرمانده نیروهای سنتکام، است. بدون شک، حضور شخصیت‌های یادشده نشان می‌دهد که گفتگوها در چارچوب نظارت و هدایت مستقیم بین‌المللی انجام می‌شود.

آنچه در بیانیه دولت سوریه توجه را جلب می‌کند تاکید بر حفظ وحدت ملی و تمامیت ارضی سوریه است. این در حالی است که منابع غیررسمی می‌گویند گفتگوها پیرامون موضوعاتی چون «تمرکززدایی» و «ادغام نهادها» جریان داشته و پرونده «پلیس داخلی» همچنان در دست بررسی است. این دوگانگی در روایت‌ها، از اختلافی عمیق و بنیادین میان دو طرف پرده برمی‌دارد: در حالی که دولت مرکزی همچنان بر تمرکز قدرت و حفظ یکپارچگی ساختار سیاسی کشور اصرار دارد، اداره‌ خودمختار شمال‌شرقی به دنبال تثبیت جایگاه و گسترش اختیاراتش در مناطق تحت کنترل نیروهای دموکراتیک سوریه است.

جدول زمانی و نگرانی‌های مشروع

این سفر در مقطعی بسیار حساس انجام می‌شود. توافقی که در دهم مارس گذشته به امضا رسید، هنوز اجرایی نشده و درگیری‌های اخیر در حلب شکنندگی آتش‌بس موجود را آشکار ساخته است. منابع سوری در دمشق گزارش می‌دهند که هیئت آمریکایی تاکید کرده است: «اگر این توافق تا پایان سال جاری اجرا نشود، ایالات متحده هیچ‌گونه مداخله‌ سیاسی یا نظامی در سوریه نخواهد کرد.» این موضع‌گیری در عمل اهرم فشاری جدی بر نیروهای دموکراتیک سوریه است، اما در عین حال نگرانی‌هایی را برانگیخته است، چراکه با شکست مذاکرات احتمال بازگشت چرخه‌ خشونت و درگیری دوباره افزایش می‌یابد.

نکته قابل توجه دیگر آن است که این دیدار تنها یک روز پس از نشست مقام‌های آمریکایی در شمال‌شرقی سوریه با مظلوم عبدی، الهام احمد و شماری دیگر از مسئولان اداره‌ خودمختار انجام شده است. این توالی زمانی نشان‌دهنده‌ سطح بالای هماهنگی میان واشینگتن و طرف‌های درگیر است و شاید حاکی از تلاشی متمرکز برای نهایی‌کردن یک توافق سیاسی بزرگ پیش از فرارسیدن مهلت تعیین‌شده باشد.

چالش‌ها و موانع عمده پیش رو

در برابر این روند دیپلماتیک موانع بزرگی وجود دارد. نخستین مانع، پرونده‌ مربوط به نیروهای پلیس داخلی در مناطق تحت اداره‌ خودمختار (موسوم به «آسایش») است که همچنان در حال بررسی است و ستون فقرات کنترل امنیتی در مناطق کردنشین به شمار می‌آید. مانع دوم، اختلاف نظر درمورد مفهوم «تمرکززدایی» است. دولت دمشق آن را صرفا در چارچوبی محدود و اداری می‌خواهد، در حالی‌که اداره‌ خودمختار به دنبال تمرکززدایی گسترده‌ سیاسی و افزایش سطح اختیارات خود است. سومین مانع، مسئله جمعیت و بافت اجتماعی در مناطقی مانند حلب است، جایی که گروه‌های متنوع قومی و مذهبی در کنار هم زندگی می‌کنند و این ترکیب جمعیتی حساسیت‌های ویژه‌ای را ایجاد کرده است.

درگیری‌های اخیر در حلب همچنین معضل امنیتی مهمی را آشکار کرد: چگونه می‌توان نیروهایی را که سال‌ها در تقابل بوده‌اند در یک چارچوب امنیتی واحد ادغام کرد؟ کشف تونلی که دولت سوریه مدعی است به دست نیروهای دموکراتیک حفر شده است تا به پشت خطوط نیروهای دولتی نفوذ کند، تحکیماتی که هر دو طرف برپا کرده‌اند و اتهامات متقابل در خصوص حملات، همگی گویای آن است که طرفین هنوز به هم اعتماد ندارند و بازسازی این اعتماد به زمانی طولانی و تلاشی گسترده نیاز دارد.

مسئولیت تاریخی قدرت‌ها در تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی

وضعیت حساس منطقه ایجاب می‌کند که قدرت‌های بین‌المللی و منطقه‌ای، ازجمله ایالات متحده، روسیه، ترکیه، عربستان سعودی، امارات متحده عربی و قطر در حمایت از روند سیاسی در سوریه، نقشی سازنده ایفا کنند. این قدرت‌ها ابزارهای فشار و نفوذ قابل‌توجهی بر طرف‌های مختلف دارند و می‌توانند مانع سقوط دوباره سوریه به پرتگاه بحران شوند.

آنچه امروز سوریه به آن نیاز دارد، چیزی فراتر از نوعی میانجی‌گری برای توقف درگیری‌ها است. کشور به نقشه‌راهی جامع برای گذار سیاسی نیاز دارد؛ طرحی که حقوق تمامی اقوام و گروه‌های اجتماعی را محترم بشمارد، بر وحدت و حاکمیت ملی تاکید کند، و زمینه را برای بازسازی و بهبود تدریجی کشور فراهم آورد. تجربه‌ سال‌های گذشته نشان می‌دهد که راه‌حل‌های صرفا امنیتی نمی‌توانند به بحران سوریه پایان دهند. تنها یک راه‌حل سیاسیِ عادلانه و فراگیر است که مسیر خروج از این بن‌بست تاریخی را هموار می‌کند.

سوریه در برابر گزینه‌های دشوار و آینده‌ مبهم

سوریه امروز در بزنگاه تاریخی سرنوشت‌سازی قرار دارد؛ یا تلاش‌های دیپلماتیک دمشق گشایشی واقعی در بن‌بست کنونی پدید خواهد آورد، یا کشور بار دیگر در گرداب جنگ داخلی فرو خواهد رفت؛ جنگی که ممکن است سوریه را به پیکره‌هایی جدا از هم، بر پایه‌ مرزبندی‌های قومی و مذهبی، تجزیه کند. شبح تجزیه‌ای که ناظران سال‌ها درمورد آن هشدار داده بودند، دیگر صرفا یک تصور دور از ذهن نیست، بلکه احتمالی واقعی است که سایه‌اش بر افق آینده‌ سوریه سنگینی می‌کند.

هیئت‌های مذاکره‌کننده در دمشق، که متشکل از رهبری کردها، مقام‌های آمریکایی و دولت سوریه است، مسئولیتی سنگین بر دوش دارند؛ مسئولیت سرنوشت مردمی که سال‌هاست از جنگ و فرسایش به ستوه آمده‌اند. بنابراین، تصمیم‌هایی که در هفته‌های پیش‌ رو اتخاذ می‌شود، سرنوشت کشور را رقم خواهد زد: آیا سوریه بار دیگر به تاریکی و بحران فرو می‌رود، یا طلوعی تازه در پیش است که نوید بازگشت آرامش و ثبات را می‌دهد؟

مردم سوریه ــ از لاذقیه و حلب گرفته تا دمشق، قامشلی و درعا، و در سراسر خاک این سرزمین ــ امروز چشم امید به رهبران خود دوخته‌اند تا به‌جای زبان گلوله زبان گفتگو را برگزینند و راه آشتی را جایگزین مسیر دشمنی کنند. شهروندان سوریه عملا از جنگ به ستوه آمده‌اند، از خشونت خسته‌اند، و زمان آن فرا رسیده است که طعم صلحی را بچشند که سال‌هاست در انتظار آن‌اند.