دولت جمهوری اسلامی پس از ناکامی در جذب گردشگران چینی و روسی، با وجود امتیازهای فراوانی مانند لغو الزام دریافت ویزا، اکنون برای افزایش ورود گردشگران عراقی به ایران خیز برداشته است.

در روزهای اخیر، هم‌زمان با اعتراض دانشجویان دانشگاه بوعلی سینا همدان به آزار و مزاحمت برخی دانشجویان عراقی برای دانشجویان دختر ایرانی، مسئولان وزارت میراث فرهنگی از امضای تفاهم‌نامه‌ای با عراق خبر دادند که به موجب آن، تبادل گردشگر میان دو کشور افزایش خواهد یافت. در همین زمینه، رضا صالحی امیری، وزیر میراث فرهنگی، نیز اعلام کرد که تعداد زائران عراقی از ۳.۵ میلیون به پنج میلیون نفر در سال افزایش می‌یابد.

حضور گردشگران عراقی در ایران که بیشتر با هدف زیارت و استفاده از خدمات پزشکی صورت می‌گیرد، تاکنون حاشیه‌های بسیاری داشته است. با وجود این، به نظر می‌رسد آنچه برای مسئولان جمهوری اسلامی بیش از هر چیز اهمیت دارد، پولی است که گردشگران عراقی در ایران خرج می‌کنند.

فرزاد میرزایی، از کارشناسان صنعت گردشگری، در این خصوص می‌گوید: «هر گردشگر عراقی که وارد ایران می‌شود، حدود سه برابر یک گردشگر اروپایی در ایران هزینه می‌کند. پس چرا باید به دنبال جذب گردشگر اروپایی یا غربی باشیم؟»

با اجرای توافق تازه میان جمهوری اسلامی و عراق، ورود خودروهای عراقی به ایران به‌ویژه از مرز شلمچه آزاد شده است و شهروندان این کشور می‌توانند با مجوز «کارنه دو پاساژ» و بدون پرداخت هیچ‌گونه عوارضی، تا پنج ماه در ایران تردد کنند.

مدیرعامل سازمان منطقه آزاد اروند این اقدام را «تحولی بزرگ» نامیده و وعده داده است که فرایند ورود خودروهای عراقی در کوتاه‌ترین زمان و با «کمترین هزینه» انجام شود. این سیاست در عمل، به معنای اعطای رانت آشکار به اتباع عراقی است، چرا که آنان می‌توانند با خودروهای آمریکایی و پلاک بین‌المللی آزادانه در خاک ایران تردد کنند، از سوخت یارانه‌ای بهره ببرند و از معافیت‌های گمرکی و مالیاتی برخوردار شوند، در حالی‌ که بسیاری از مردم ایران حتی در مناطق آزاد داخلی هم اجازه واردات یا استفاده از خودرو خارجی را ندارند.

ماجرا از این قرار است که سیاست‌های جمهوری اسلامی مبنی بر گروگان‌گیری و بازداشت خودسرانه شهروندان اروپایی با هدف باج‌گیری از کشورهای غربی در کنار محدودیت‌هایی همچون ممنوعیت نوشیدن الکل، فیلترینگ و حجاب اجباری، صنعت گردشگری ایران را عملا به نقطه‌ صفر رسانده است و به گفته‌ فعالان این حوزه «نفس‌های آخر» خود را می‌کشد.

در چنین شرایطی، جمهوری اسلامی برای بالا بردن آمار گردشگری به آمارسازی روی آورده است. به این ترتیب که هر مسافر غیرایرانی را در فهرست «گردشگر» ثبت می‌کند. در حالی‌ که بسیاری از آنان که اغلب از کشورهای همسایه و با اهدافی غیرگردشگری وارد ایران می‌شوند، در واقع گردشگر محسوب نمی‌شوند. چنانکه فرزاد میرزایی نیز اذعان کرده است، نیمی از «گردشگران» ورودی به ایران عراقی‌، ۲۰ درصد پاکستانی و ۱۲ درصد نیز افغان‌اند.

به باور کارشناسان، این افراد را نمی‌توان گردشگر دانست، اما مسئولان میراث فرهنگی برای آنکه آمار گردشگران را به رقم ادعایی ۱۵ میلیون نفر در سال نزدیک کنند، به این آمارسازی‌ها نیاز دارند.

امتیازهای ویژه برای روس‌ها و چینی‌ها

در سال‌های اخیر، کشورهای متعددی در مورد ورود شهروندانشان به ایران هشدار قرمز صادر کردند و حتی از آن‌ها خواستند که برنامه سفرشان لغو کنند یا اگر در ایران حضور دارند، به‌سرعت خارج شوند. مقام‌های جمهوری اسلامی در مقابل، ادعای «ایران‌هراسی» را به عنوان «پروژه» کشورهای غربی مطرح کردند. هم‌زمان نیز با در نظر گرفتن امتیازهایی مانند لغو الزام اخذ ویزا برای جلب گردشگر از کشورهایی مانند چین و روسیه خیز برداشته‌اند. با این حال، آمارها نشان می‌دهد گردشگران چین به حضور در ایران تمایلی نشان ندادند و روس‌ها نیز سفر به شهرهای توریستی ترکیه را ترجیح‌ دادند.

حرمت‌الله رفیعی، رئیس انجمن صنفی دفاتر خدمات مسافرت هوایی و جهانگردی ایران، در اردیبهشت‌ماه گفت که چین و روسیه دو بازار اصلی هدف برای گردشگری ایران بودند، اما دولت و بخش خصوصی نتوانستند در جذب گردشگران این کشورها موفق عمل کنند. او افزود: «روسیه هر سال حدود شش میلیون گردشگر به ترکیه می‌فرستد، اما سهم ایران از این رقم حتی به ۱۰ درصد هم نمی‌رسد. چین نیز سالانه ۱۶۰ میلیون گردشگر به خارج می‌فرستد، ولی سهم ایران از این بازار کلان، ناچیز و در حد یک‌هزارم است.»

به گفته رفیعی، طبق برنامه ششم توسعه جمهوری اسلامی قرار بود تا پایان این برنامه، ۲۰ میلیون گردشگر وارد ایران شوند، اما نه‌تنها این هدف محقق نشد، بلکه در برنامه هفتم، عقبگرد نیز پیدا کرد.

رئیس جامعه تورگردانان به آمارسازی‌ها نیز کنایه زد و افزود: «امیدواریم روزی برسد که از گردشگران واقعی سخن بگوییم، نه مسافرانی که صرفا برای خرید روزانه از مرزهای ایران وارد می‌شوند و عصر همان روز بازمی‌گردند.»

مقصد مسافرتی ارزان برای عراقی‌ها

پس از اعلام برنامه وزارت میراث فرهنگی برای جذب گردشگران خارجی، برخی کاربران شبکه‌های اجتماعی با اشاره به واقعیت اقتصادی ایران، به این سیاست واکنش نشان دادند و نوشتند: «اوایل سقوط صدام و بازگشایی مرزها، هر هزار دینار عراقی حدود هزار تومان ایران بود، اما اکنون هر هزار دینار حدود ۸۵ هزار تومان است.»

البته این به آن معنی نیست که  اقتصاد عراق طی دو دهه گذشته ۸۵ برابر رشد کرده، بلکه این ارزش ریال ایران است که ۸۵ برابر سقوط کرده و امروز ایران را برای عراقی‌ها، به مقصدی ارزان‌قیمت برای سفر، زیارت، درمان و حتی تفریح تبدیل کرده است.

ایران برای عراقی‌هایی که نورچشمی جمهوری اسلامی‌اند، نه‌تنها مقصدی ارزان، بلکه گاه بی‌نظارت و بی‌قانون است. ماجرای اخیر آزار دانشجویان دختر دانشگاه بوعلی سینا همدان از سوی برخی دانشجویان عراقی واکنش‌های گسترده‌ای در پی داشت و معترضان خواستار اخراج دانشجویان عراقی از دانشگاه شدند، اما وزارت کشور در دولت مسعود پزشکیان به جای پاسخگویی، فضای امنیتی در دانشگاه برقرار کرد.

علی‌اکبر پورجمشیدیان، قائم‌مقام وزیر کشور، در واکنش به این اعتراض‌ها گفت: «حالا دو نفر دانشجوی عراقی مرتکب جرمی شده‌اند، عده‌ای می‌گویند همه دانشجویان عراقی را اخراج کنید.» او افزود که حدود ۸۰ هزار دانشجوی عراقی در دانشگاه‌های ایران مشغول تحصیل‌اند و در این دانشگاه‌ها «فرهنگ انقلاب و ارزش‌های کشور» را آموزش می‌بینند.

در تیرماه ۱۴۰۲، رئیس وقت دانشگاه تهران و یکی از معاونان گروه شبه‌نظامی حشدالشعبی عراق اعلام کردند میان این گروه وابسته به سپاه قدس و دانشگاه‌های ایران همکاری‌های گسترده‌ای آغاز شده است تا نیروهای عراقی برای «تحصیل و آموزش ایدئولوژیک» به ایران اعزام شوند.

با این حال حاشیه‌های حضور گسترده عراقی‌ها در ایران تنها به محیط‌های دانشگاهی محدود نمی‌شود. در اردیبهشت ۱۳۹۴، روزنامه‌ گاردین در گزارشی با عنوان «زیارت، غذا، سکس و پارک آبی در شهر مقدس مشهد»، نوشت که بسیاری از مردان عراقی در این شهر مشتری پروپا قرص زنان تن‌فروش‌اند.

این گزارش از قول مدیران تعدادی از هتل‌ها و مسافرخانه‌های نزدیک به حرم نقل کرده بود که گردشگران عراقی معمولا درخواست مکان‌هایی را دارند که بتوانند در آن زنان تن‌فروش پیدا کنند.

پس از انتشار این گزارش، رسانه‌های داخلی نیز به حضور پرشمار گردشگران عراقی در ایران توجه نشان دادند. خبرآنلاین در گزارشی نوشت که حضور مردان مجرد عراقی در مشهد پدیده‌ای «قابل‌انکار نیست» و بسیاری از آن‌ها محل اقامت خود را «به شرط فراهم بودن امکان ازدواج موقت» انتخاب می‌کنند. در این گزارش آمده بود که اطراف این معاملات، مشاغل و واسطه‌گری‌هایی نیز شکل گرفته است.

به نوشته خبرآنلاین، هتل‌های رسمی و معتبر از پذیرش زوج‌هایی با ترکیب «مرد خارجی و زن ایرانی» منع شده‌اند. در نتیجه، بخشی از زائران خارجی به‌ویژه عراقی‌ها، در خانه‌مسافرهای شخصی و بی‌مجوز اقامت می‌کنند. بنا بر اعلام مسئولان دولتی، تعداد این خانه‌مسافرها در مشهد بیش از پنج هزار واحد است، البته نهادهای صنفی این رقم را حدود شش هزار براورد کرده‌اند.

در پیوند با این موضوع، محمد قانعی، رئیس اتحادیه هتلداران خراسان رضوی، در گفتگویی با رسانه‌ها تایید کرد: «در شهرهایی مانند مشهد و قم که زائرپذیرند، رفت‌وآمد افراد غیرایرانی، به‌ویژه عرب‌های عراق، بسیار مشهود است. با افزایش ازدواج موقت، باید مراقبت بیشتری صورت گیرد.»

افزایش گزارش‌ها درباره روابط غیراخلاقی برخی گردشگران عراقی در مشهد باعث شد احمد علم‌الهدی، امام جمعه‌ این شهر، در خطبه‌های نماز جمعه، همه‌ ماجرا را «توطئه‌ انگلیسی‌ها» بخواند. او گفت: «مستکبران آمدند تا سه ملت ایران، عراق و افغانستان را مقابل هم قرار دهند.»

در نقطه مقابل این ادعا، رئیس اتحادیه هتلداران خراسان رضوی هشدار داد که «نام ایران میان عراقی‌ها بد مطرح می‌شود، همان‌طور که نگاه ایرانی‌ها به تایلند بد شده است.» او افزود: «اگرچه پیش‌تر از این موضوع سخن گفتن دشوار بود، اکنون باید با حساسیت بیشتری درباره آن صحبت کرد.»

روزنامه شهروند نیز در گزارشی با اشاره به سکوت طولانی‌مدت مسئولان، نوشت: «پیش‌تر همه انکار می‌کردند، اما حالا می‌شود از مشکل حرف زد. رفت‌وآمد برخی مردان مجرد عراقی به خانه‌مسافرهای مشهد بیشتر شده است. آن‌ها که با زنان ایرانی همراه‌اند و ورودشان به هتل‌ها ممنوع است، به خانه‌مسافرهای غیرمجاز پناه می‌برند؛ خانه‌هایی که شمارشان در مشهد به بیش از شش هزار واحد می‌رسد و هیچ نظارتی بر آن‌ها وجود ندارد.»

این وضعیت در سال‌های بعد نیز با وسعت بیشتری ادامه یافت و اگرچه اطلاع‌رسانی درباره آن در رسانه‌ها محدود و امنیتی شد، جست‌وجوی کوتاهی در تلگرام و اینستاگرام ما را به ده‌ها کانال و صفحه‌ای می‌رساند که کار واسطه‌گری «صیغه محرمیت» در شهرهای زیارتی را انجام می‌دهند.

سایت تابناک روز یکشنبه بیستم مهرماه ویدیوهایی از جوانان توریست عراقی منتشر کرد که با خودروهای آمریکایی‌شان در حال گردش و به قول این سایت «تخت گاز رفتن» در جاده‌های شمال ایران‌اند.

البته بخش قابل‌توجهی از مسافران عراقی که وارد ایران می‌شوند، با هدف دریافت خدمات درمانی ارزان‌قیمت یا زیارت اماکن مذهبی به کشور سفر می‌کنند. در واقع، آنان بیماران یا زائرانی‌اند که به دلیل سقوط ارزش ریال ایران و تفاوت قابل‌توجه نرخ ارز، ایران را مقصدی مقرون‌به‌صرفه برای درمان یا زیارت می‌یابند.

با این حال، بر اساس معیارهای بین‌المللی، چنین سفرهایی را نمی‌توان ذیل تعریف «گردشگری» گنجاند. گردشگر به کسی گفته می‌شود که برای تفریح، تجربه فرهنگی، یا اقامت موقت در کشوری دیگر سفر می‌کند، نه برای درمان، تحصیل، کار، یا زیارت مذهبی، اما جمهوری اسلامی، در نتیجه‌ فروپاشی صنعت گردشگری واقعی و پس از شکست در جذب گردشگران چینی و روسی، اکنون به جذب عراقی‌ها به‌عنوان «نجات‌دهندگان آماری» این حوزه دل بسته است؛ سیاستی که بیش از آنکه در پی رونق گردشگری باشد، تلاشی برای پر کردن خلاء آماری و ایجاد تصویری ساختگی از گردشگری است که طی یک دهه اخیر، به‌دلیل انزوا، ضعف زیرساخت‌ها و سیاست‌های ایدئولوژیک به اغما رفته است.