ترکیه در حال اجرای یکی از بلندپروازانه‌ترین دگرگونی‌های در بخش انرژی در دهه‌های اخیر است تا وابستگی به گاز ایران و روسیه را به‌ میزان قابل‌ملاحظه‌ای کاهش دهد و موازنه انرژی منطقه را تغییر دهد. مفلح هدایت در دیسکاوری الرت می‌نویسد ترکیه در گذشته سالانه حدود ۴۱ میلیارد متر مکعب گاز از طریق خطوط لوله وارد می‌کرد که بیش از نیمی از آن از روسیه (۲۲ میلیارد متر مکعب) و ایران (۱۰ میلیارد متر مکعب) تامین می‌شد. این وابستگی انعطاف‌پذیری ژئوپلیتیکی آنکارا را محدود و کشور را در برابر اختلال‌های تامین و فشارهای قیمتی مسکو و تهران آسیب‌پذیر کرده بود.

ترکیه قصد دارد تا سال ۲۰۲۸ واردات گاز از طریق خط لوله‌ از این دو کشور را نزدیک به ۴۰ درصد کاهش دهد، اقدامی که سلطه انرژی روسیه و ایران را تضعیف می‌کند. این برنامه متنوع‌سازی بر توسعه ظرفیت واردات گاز مایع (ال‌ان‌جی)، افزایش تولید داخلی به‌ویژه از میدان‌های دریای سیاه و امضای قراردادهای بلندمدت با تامین‌کنندگان جدید مانند آمریکا و استرالیا متکی است.

شکست راهبردی روسیه

پس از آنکه بیشتر کشورهای اروپایی واردات انرژی از روسیه را در پی حمله این کشور به اوکراین کاهش دادند، ترکیه یکی از آخرین بازارهای بزرگ گاز روسیه در اروپا است. 

از سال ۲۰۲۱، صادرات گاز روسیه به اروپا بیش از ۶۰ درصد کاهش داشته و مسکو را ناچار کرده است تا برای کسب درآمد و نفوذ سیاسی، به‌شدت به بازار ترکیه متکی باشد. از دست دادن سهم بازار در ترکیه، ضربه‌ای بزرگ به گازپروم روسیه وارد خواهد کرد، به‌ویژه در شرایطی که روسیه برای توسعه میادین انرژی جدید در سیبری و قطب شمال با چالش‌های فزاینده مواجه است.

طرح ترکیه برای جایگزینی بخش زیادی از گاز روسیه با واردات گاز مایع و تولید داخلی یکی از آخرین اهرم‌های انرژی مسکو در منطقه را تضعیف می‌کند. علاوه بر این، پایان قراردادهای کلیدی گاز به آنکارا فرصت بازنگری یا کاهش حجم واردات بدون ایجاد تقابل مستقیم می‌دهد. دو قرارداد عمده گازی با روسیه که در مجموع به ۲۲ میلیارد مترمکعب در سال می‌رسد طی چند سال آینده منقضی می‌شوند، که به ترکیه امکان می‌دهد حجم واردات را کاهش دهد یا شرایط قیمتی مطلوب‌تری مطالبه کند.

رویکرد محتاطانه ترکیه بازتاب‌دهنده ملاحظات دیپلماتیک این کشور است. رجب طیب اردوغان از رویارویی مستقیم با مسکو پرهیز کرده و همکاری در زمینه‌های دفاعی، گردشگری و انرژی هسته‌ای (از جمله نیروگاه آک‌کویو که روسیه آن را ساخته) حفظ کرده است. 

هرچند واردات نفت روسیه به‌دلیل تخفیف‌های حدود ۱۵ درصدی نسبت به قیمت جهانی ادامه دارد، روند تدریجی متنوع‌سازی واردات ترکیه نشان‌دهنده فرسایش بلندمدت سلطه انرژی روسیه است.

آسیب‌پذیری صادرات ایران

ایران با خطرهای بیشتری مواجه است. برخلاف روسیه که مسیرهای صادراتی متعددی دارد، صادرات گاز ایران تقریبا محدود به ترکیه است. قرارداد صادرات سالانه ۱۰ میلیارد مترمکعب گاز به ترکیه که در سال ۲۰۲۶ به پایان می‌رسد، منبعی درآمدی حیاتی برای اقتصاد تحت تحریم ایران محسوب می‌شود. از آن‌جا که صادرات گاز تا حد زیادی از تحریم‌های غرب معاف است، این بخش برای ایران یک منبع به‌نسبت پایدار ارز خارجی فراهم کرده است.

با این حال، بخش گاز ایران سال‌ها است که دچار کمبود سرمایه‌گذاری و فناوری است. ایران با وجود اینکه دومین ذخایر بزرگ گاز جهان را دارد، فاقد زیرساخت و شرکای فنی برای گسترش بازارهای صادراتش است. 

در نتیجه، اگر ترکیه وارداتش را کاهش دهد یا خواستار قیمت‌های رقابتی‌تر شود، تهران برای یافتن مشتری جایگزین با مشکل مواجه خواهد شد و فشار اقتصادی ناشی از تحریم‌ها تشدید می‌شود.

زمان‌بندی متنوع‌سازی واردات ترکیه، هم‌زمان با پایان قرارداد گازی ایران، فرصت مناسبی برای آنکارا فراهم می‌کند تا بدون بحران دیپلماتیک، وابستگی‌اش را کاهش دهد. ترکیه می‌تواند با جایگزینی حجم واردات از ایران با گاز مایع یا تولید داخلی، اهدافش را محقق کند، بدون آنکه واکنش تند سیاسی برانگیزد.

نفوذ آمریکا و غرب

فشار غرب نیز نقش مهمی در تغییر مسیر انرژی ترکیه ایفا می‌کند. آمریکا آشکارا از ترکیه خواسته است خرید نفت و گاز از روسیه و ایران را متوقف کند، اقدامی که بخشی از تلاش گسترده‌تر واشینگتن برای منزوی‌سازی مسکو و حفظ فشار تحریم‌ها بر تهران است. 

گزارش‌ها حاکی از آن است که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری آمریکا، در سال ۲۰۲۵ از اردوغان خواست به خرید انرژی از روسیه پایان دهد، اقدامی که با برنامه کشورهای گروه هفت برای محدودسازی صادرات سوخت فسیلی روسیه هم‌راستا بود.

با این حال، انگیزه اصلی ترکیه اقتصادی است نه سیاسی. شرکت دولتی انرژی ترکیه چند قرارداد بزرگ گاز مایع امضا کرده است، از جمله توافق ۲۰ ساله با شرکت مرکوریا برای واردات سالانه ۴ میلیارد مترمکعب گاز مایع از آمریکا از سال ۲۰۲۶، که در مجموع به ۷۰ میلیارد مترمکعب در دو دهه می‌رسد. 

همچنین، توافق مقدماتی قرارداد ۹ ساله با شرکت استرالیایی وودساید انرژی برای تامین ۵.۸ میلیارد مترمکعب دیگر از سال ۲۰۳۰ امضا شده است. 

این قراردادها عملا ساختار تامین گاز ترکیه را از وابستگی به خط لوله‌ به سمت منابع متنوع و قراردادهای منعطف بازارمحور تغییر می‌دهند.

این تحول علاوه بر مزایای اقتصادی، به ترکیه امکان می‌دهد بدون پیوستن رسمی به بلوک‌های ضد‌روسیه، با بازارهای غربی همسو شود. آنکارا با تاکید بر امنیت انرژی به‌جای همسویی سیاسی، استقلال راهبردی‌اش را حفظ می‌کند و در عین حال، از روابط انرژی با غرب سود می‌برد.

پایان قراردادها و موازنه جدید

پایان قراردادهای بلندمدت با روسیه و ایران، ابزار چانه‌زنی قدرتمندی در اختیار ترکیه قرار داده است. آنکارا به‌جای تمدید این توافق‌ها با شرایط پیشین، می‌تواند حجم واردات را کاهش دهد یا به‌طور کامل به سمت گاز مایع و تولید داخلی تغییر مسیر دهد. هدف دولت کاهش واردات از طریق خط لوله‌ از روسیه و ایران از ۴۱ میلیارد مترمکعب به حدود ۲۶ میلیارد مترمکعب تا سال ۲۰۲۸ است، که به‌معنای کاهش ۳۷ درصدی واردات است.

در همین حال، ترکیه بر ذخایر گاز دریای سیاه، به‌ویژه میدان ساکاریا که ذخایرش حدود ۳۲۰ میلیارد مترمکعب برآورد می‌شود، سرمایه‌گذاری هنگفتی کرده است. این میدان، در صورت بهره‌برداری کامل، می‌تواند بیش از ۱۵ درصد نیاز سالانه گاز ترکیه را تامین کند و از وابستگی وارداتی بکاهد.

پیامدهای راهبردی و منطقه‌ای

در صورت موفقیت، متنوع‌سازی واردات انرژی ترکیه نفوذ اقتصادی و سیاسی مسکو و تهران را به‌شدت تضعیف خواهد کرد. جایگاه روسیه‌ به‌عنوان تامین‌کننده اصلی گاز اروپا بیش از پیش کمرنگ می‌شود و ایران نیز یکی از معدود بازارهای صادراتی باثباتش را از دست خواهد داد. 

این تغییر نفوذ ژئوپلیتیکی ترکیه را افزایش می‌دهد و این کشور را از مصرف‌کننده وابسته به مرکز منطقه‌ای انرژی با توان صادرات مجدد به اروپا تبدیل می‌کند.

تا سال ۲۰۲۸، ترکیه می‌تواند به پلی کلیدی میان مصرف‌کنندگان اروپایی و تولیدکنندگان غیرروس تبدیل شود و از طریق شبکه در حال گسترش زیرساخت‌هایش، منابع گاز مایع آمریکا، استرالیا و آسیای مرکزی را به هم متصل کند. این دگرگونی نه‌ تنها آخرین پایگاه مهم گاز روسیه در اروپا را تهدید می‌کند، بلکه صادرات شکننده ایران را نیز به خطر می‌اندازد‌ــ و نقشه قدرت انرژی در اوراسیا را از نو ترسیم خواهد کرد.