در سال‌های اخیر ترکیه به یکی از مقصدهای اصلی مهاجرت ایرانیان بدل شده است. آمارهای رسمی نشان می‌دهد جمعیت ایرانیان مقیم این کشور که در سال ۱۹۹۰ حدود ۲۳ هزار نفر بود، تا سال ۲۰۲۰ به بیش از ۸۴ هزار نفر رسیده است. طی پنج سال گذشته نیز با توجه به گسترش مهاجرت، شمار ایرانیان مقیم ترکیه به مرز ۱۰۰ هزار نفر نزدیک شده است.

یکی از شاخص‌های مهم در این جابه‌جایی، گرایش خانواده‌های مهاجر به تحصیل فرزندانشان در مدارس ترکیه است. بسیاری از والدین بر این باورند که ثبت‌نام فرزندانشان در مدارس این کشور ادامه تحصیل آنان در دانشگاه‌های اروپایی را ممکن می‌کند. این نگاه باعث شده مهاجرت تحصیلی نه‌فقط در مقطع دانشگاهی که در دوره‌های مقدماتی نیز در میان خانواده‌های ایرانی مقیم ترکیه رواج یابد.

موسسات مهاجرت تحصیلی در ایران نیز از این شرایط بهره‌برداری می‌کنند. آنها در تبلیغاتشان مدارس ترکیه را پلی برای ورود به دانشگاه‌های اروپایی معرفی می‌کنند. یکی از دلایل استقبال خانواده‌ها دسترسی ساده‌تر به دانشگاه‌های ترکیه و ارتباط نزدیک این مراکز با دانشگاه‌های اروپا است. به همین دلیل، نه‌تنها دانش‌آموزان المپیادی یا رتبه‌های برتر کنکور، که بسیاری از دانش‌آموزان با معدل بالا نیز با تشویق خانواده‌های خود پیش از رسیدن به مقطع کنکور راهی مدارس خارج از کشور می‌شوند.

استمرار خروج نخبگان علمی

ایران در خروج نخبگان تحصیلی جایگاه بالایی در میان کشورهای منطقه دارد. گزارش رصدخانه مهاجرت ایران در سال ۱۴۰۰ نشان می‌دهد که در فاصله سال‌های ۱۳۸۰ تا مرداد ۱۳۹۹، تنها ۵۶.۶ درصد دارندگان مدال المپیادهای دانش‌آموزی در کشور مانده‌اند. این میزان برای مشمولان بنیاد ملی نخبگان ۶۹.۱ درصد اعلام شده است. بر اساس همین آمار، بیشترین مهاجرت مربوط به المپیادی‌ها با ۳۷.۲ درصد، مشمولان بنیاد با ۲۵.۵ درصد و رتبه‌های یک تا هزار کنکور سراسری با ۱۵.۴ درصد است.

اگر این آمار به رتبه‌های یک تا ۱۰ کنکورهای ریاضی و فیزیک در فاصله سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۰ محدود شود، مشخص می‌شود ۱۱۴ نفر از میان این گروه دیگر در ایران حضور ندارند. همچنین بررسی رتبه‌های یک تا ۱۵۰ کنکور نشان می‌دهد در فاصله سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۴ از میان پنج هزار و ۳۵۶ نفر، حدود یک هزار و ۴۴۶ نفر از کشور خارج شده‌اند؛ آماری که معادل بیش از ۲۵ درصد است.

طبق گزارش‌های منتشرشده، در چنین شرایطی برخی از خانواده‌های ایرانی ترجیح می‌دهند فرزندانشان را در مدارس ایرانی ترکیه ثبت‌نام کنند. این مدارس با شبکه آموزشی ایران هماهنگ‌اند و امکان شرکت در کنکور سراسری ایران را برای دانش‌آموزان فراهم می‌کنند. از سوی دیگر، فارغ‌التحصیلان این مدارس همزمان از امکان ادامه تحصیل در دانشگاه‌های ترکیه یا دیگر کشورهای اروپایی برخوردارند.

به این ترتیب، ترکیه به گزینه‌ای بدل شده است که خانواده‌های ایرانی، به دلیل امکان ورود به نظام آموزشی اروپا، آن را انتخاب می‌کنند. درنتیجه، مهاجرت تحصیلی ایرانیان به ترکیه تنها یک جابه‌جایی جغرافیایی نیست، بلکه به موضوعی چندبعدی در حوزه‌های آموزشی، اجتماعی و آینده‌پژوهی کشور بدل شده است.

مدارس ارزان‌تر از برخی مدارس غیرانتفاعی تهران

هزینه تحصیل در مدارس ایرانی ترکیه در مقایسه با بسیاری از مراکز آموزشی داخل ایران کمتر است. در سال ۱۴۰۰ میانگین شهریه مدارس ابتدایی برای دانش‌آموزان ایرانی حدود چهار هزار لیر و برای مقطع دبیرستان نزدیک به هفت هزار لیر اعلام شد. حتی با در نظر گرفتن افزایش تدریجی شهریه‌ها طی چهار سال اخیر، این هزینه همچنان پایین‌تر از نرخ شهریه برخی مدارس غیرانتفاعی تهران است.

در کنار این مدارس، مراکز آموزشی ترکیه نیز گزینه‌ای جدی برای خانواده‌های ایرانی محسوب می‌شوند. به‌ویژه زمانی که دانش‌آموز تسلط کافی به زبان ترکی داشته باشد، این مدارس فرصت بهتری برای ادامه تحصیل در نظام آموزشی رسمی ترکیه را فراهم می‌کنند. با این حال، شرط اصلی ثبت‌نام داشتن اقامت یا تابعیت قانونی خانواده‌ها در این کشور است.

برخی از موسسات مهاجرتی در ایران با تبلیغات گسترده، وعده می‌دهند که پس از ثبت‌نام دانش‌آموزان در مدارس ترکیه برای خانواده‌ها آنها اجازه اقامت می‌گیرند.

این موسسات از توانمندی تحصیلی دانش‌آموزان ایرانی، به‌ویژه نخبگان المپیادی، به‌مثابه ابزاری برای جذب استفاده می‌کنند. چنین شرایطی نشان می‌دهد که ترکیه نیز همانند شماری از کشورهای اروپایی، جذب نخبگان ایرانی را طی یک برنامه هدفمند دنبال می‌کند. تفاوت اصلی این کشور با کشورهای اروپایی در هزینه پایین‌تر زندگی و سهولت نسبی در اخذ اقامت است؛ موضوعی که تمایل خانواده‌های ایرانی برای مهاجرت تحصیلی به ترکیه را افزایش داده است.

بر اساس آمار رسمی وزارت آموزش ملی ترکیه، در سال تحصیلی ۲۰۲۱ -۲۰۲۲ حدود هشت هزار دانشجوی ایرانی در این کشور مشغول به تحصیل بوده‌اند. این رقم ایران را در میان پنج کشور نخست از نظر تعداد دانشجویان خارجی در ترکیه قرار می‌دهد. آذربایجان، سوریه، ترکمنستان و عراق دیگر کشورهایی هستند که شهروندانشان در شمار بالایی به مراکز آموزشی ترکیه راه یافته‌اند.

میانگین خروج سالانه ۵۰ هزار نفری ایرانیان از کشور

آنچه نگرانی‌ها را جدی‌تر می‌کند افزایش مداوم مهاجرت از ایران است. گزارش‌ها نشان می‌دهد که در فاصله سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰ حدود ۵۰۰ هزار نفر به جمعیت مهاجران ایرانی افزوده شده است؛ یعنی به‌طور متوسط سالانه ۵۰ هزار نفر کشور را ترک کرده‌اند.

شهلا کاظمی‌پور، جمعیت‌شناس، درباره ابعاد مهاجرت تحصیلی می‌گوید: «ما با پدیده مهاجرت نخبگان روبه‌رو هستیم. البته در کشورهایی مانند هند و چین هم مهاجرت تحصیلی وجود دارد، اما بیشتر دانشجویان پس از پایان تحصیل به کشورشان بازمی‌گردند. در ایران تنها حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد نخبگان پس از مهاجرت بازمی‌گردند.»

این آمار نشان می‌دهد مهاجرت تحصیلی برای بسیاری از دانش‌آموزان و دانشجویان ایرانی نه یک تجربه موقت، که نخستین گام در مسیر مهاجرت دائمی است؛ موضوعی که فرار نخبگان را به یکی از چالش‌های بزرگ آموزش عالی ایران بدل کرده است.

آزمون‌های پذیرش تحصیلی ترکیه در دل تهران

در خرداد ۱۴۰۱ شماری از رسانه‌ها از برگزاری آزمون پذیرش دانش‌آموزان مقطع دبیرستان در تهران خبر دادند. برگزارکننده این آزمون یکی از موسسات فرهنگی ترکیه بود که در قالب بورسیه‌های بین‌المللی زیر نظر بنیاد معارف و وزارت آموزش و پرورش ترکیه فعالیت می‌کرد. خبر حضور گسترده دانش‌آموزان ایرانی، حتی از مناطق محروم کشور، در این آزمون و بی‌اطلاعی وزارت آموزش و پرورش ایران از برگزاری آن، اعتراض این وزارتخانه را به دنبال داشت.

مهدی فیاضی، رئیس مرکز امور بین‌الملل و مدارس خارج از کشور، در نامه‌ای رسمی خطاب به وزارت امور خارجه تاکید کرده بود برخی موسسات خصوصی خارجی بدون دریافت مجوز قانونی به جذب و ثبت‌نام دانش‌آموزان ایرانی در مدارس خارج از کشور اقدام کرده‌اند. این هشدار، بار دیگر مسئله اقبال زیاد ایرانیان برای خروج از نظام آموزشی جمهوری اسلامی و رهایی از شرایط هر دم سخت‌تر ایران را نشان می‌دهد.

مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهوری ایران در سخنرانی‌های مختلف خود بارها به ضرورت یافتن راهکاری برای تشویق دانش‌آموزان و دانشجویان به ماندن در کشور اشاره کرده است. با این حال تنش‌آفرینی‌های جمهوری اسلامی، شدت سرکوب در ایران و نگرانی نسبت به آینده فرزندان سبب شده خانواده‌ها با چشمانی اشکبار و دلی شکسته نظاره‌گر مهاجرت فرزندانشان باشند.