از فروپاشی امارت بخارا، که روزگاری با زبان رسمی فارسی بر بخش وسیعی از آسیای میانه حکم می‌راند و در شکل‌گیری تاریخ و فرهنگ این منطقه نقش موثری داشت، ۱۰۵ سال می‌گذرد. امیر عالم خان، آخرین فرمانروای امارت بخارا، تنها مقام عالی پناهنده در تاریخ افغانستان است که از زمان فروپاشی امارت در سال ۱۹۲۰ به کابل پناه برد و زندگی‌اش را در آنجا گذراند. امیر عالم خان، هفتمین و آخرین فرمانروای امارت بخارا، از خاندان منغیت بود که پس از مرگ پدرش، عبدالاحد خان، از سال ۱۹۱۱ تا ۱۹۲۰ بر جغرافیای امارت بخارا، که امروز به کشورهای ازبکستان، ترکمنستان و تاجیکستان تقسیم شده است، حکمرانی کرد. زبان رسمی و اداری امارت بخارا فارسی بود و امیر عالم خان نیز در جریان زندگی در تبعید، خاطراتش را در کتابی به زبان فارسی و با عنوان «تاریخ حزن ملل بخارا» نوشت، که تنها اثر مکتوب به‌جامانده از اوست.
کتاب خاطرات امیر عالم خان
هرچند امارت بخارا در زمان حاکمیت مظفرالدین خان در سال ۱۸۶۸ پیمان تحت‌الحمایگی با روسیه تزاری امضا کرد، اما با فروپاشی سلطنت تزار در روسیه و ظهور بلشویک‌ها به رهبری لنین، امارت بخارا که وابسته به روسیه تزاری و از لحاظ نظامی و اقتصادی ضعیف بود، غافلگیر شد. در حمله بلشویک‌ها به امارت بخارا، که در اوت ۱۹۲۰ رخ داد، امیر عالم خان پس از چهار روز مقاومت از تاج و تخت دست کشید و ابتدا به شهر غجدوان گریخت و سپس به خاک افغانستان پناه برد. فرار امیر عالم خان به افغانستان به حاکمیت ۱۶۵ ساله خاندان منغیت، که از تبار ازبک بودند، پایان داد. پس از فروپاشی امارت بخارا در اکتبر ۱۹۲۰ به دست ارتش سرخ شوروی و نیروهای کمونیست محلی، جمهوری خلق بخارا، حکومتی سوسیالیستی و تحت حمایت کامل بلشویک‌ها، جایگزین آن شد. این جمهوری، که در ظاهر مدعی مردمی بودن بود، در واقع تحت کنترل شوروی قرار داشت و برخلاف امارت مذهبی امیران منغیت حکومتی سکولار و چپ‌گرا بود. در این دوره، بسیاری از علما، مالکان و نخبگان سنتی یا تبعید شدند یا به قتل رسیدند. هرچند جنبش مقاومتی با نام باسماچی‌ها برای مبارزه با حکومت شکل گرفت، اما این مقاومت به جایی نرسید و سرکوب شد. جمهوری خلق بخارا در سپتامبر ۱۹۲۴ منحل و قلمرو آن میان جمهوری‌های تازه‌تاسیس شوروی در آسیای مرکزی، به‌ویژه ازبکستان، تاجیکستان و ترکمنستان تقسیم شد.
بر امیر عالم خان در کابل چه گذشت؟
از زندگی شاه تبعیدی امارت بخارا در کابل اسناد و شواهد زیادی باقی نمانده است. کتاب خاطرات او تنها سند است. زمانی که امیر عالم خان به افغانستان پناه برد، امان‌الله خان، شاه مترقی افغانستان، یک سال پیش از آن به قدرت رسیده بود و کشورش نیز به‌تازگی از یوغ بریتانیا خارج شده و استقلال یافته بود. امان‌الله خان از امیر عالم خان و خانواده‌اش پذیرایی کرد، چون پیش‌تر پدر امیر، مظفرالدین، عبدالرحمان خان، پدربزرگ امان‌الله خان، را به پناهندگی سیاسی در امارت بخارا پذیرفته بود.
امیر عالم خان، آخرین فرمانروای امارت بخارا، با امان‌الله خان، پادشاه وقت افغانستان، و شماری از مقام‌های دولت وقت در کابل-ارسالی به ایندیپندنت فارسی
امیر عالم خان در کتاب «تاریخ حزن ملل بخارا» می‌نویسد که پس از شکست از بلشویک‌ها از رود آمو عبور کرد و «رضا به تقدیر الهی داده و دارالسلطنه کابل اقامت ورزیدم.» او همچنین یادآور شده است که شاه امان‌الله خان از او در مقام یک فرمانروا پذیرایی کرده و از خزانه دولت ماهانه ۱۲ هزار روپیه کابلی برای هزینه‌های زندگی‌اش اختصاص داده است. امان‌الله خان که در آن زمان پیمان دوستی با حکومت بلشویک‌ها امضا کرده بود، به امیر عالم خان اجازه فعالیت سیاسی نمی‌داد، اما عالم خان در خاطراتش نوشته است که از کابل و به کمک افرادش، مقاومت مسلحانه باسماچی‌ها را علیه بلشویک‌ها رهبری می‌کرده است.
بخشی از عمارت «باغ پادشاه بخارا» در منطقه قلعه فتوح در حومه کابل-KABURA TV/Youtube
امان‌الله خان باغ و خانه‌ای به مساحت ۲۵ جریب زمین در ۱۳ کیلومتری حومه کابل در منطقه قلعه فتوح را در اختیار امیر عالم خان قرار داد و او با ۱۸ دختر و ۱۵ پسرش در آنجا زندگی می‌کرد. این باغ اکنون به ویرانه‌ای بدل شده و میان ساکنان کابل به «باغ پادشاه بخارا» شهرت دارد.
سید محمد عالمی، نوه ۷۰ ساله امیر عالم خان که نزدیک به ۵۰ سال است در عربستان سعودی زندگی می‌کند، در گفتگو با ایندیپندنت فارسی جزئیاتی از زندگی خانواده و نوادگان آخرین فرمانروای بخارا را بازگو کرد. عالمی گفت باغی که امان‌الله خان به امیر عالم خان اهدا کرده بود، متعلق به عنایت‌الله خان برادر پادشاه افغانستان بود. وی افزود که پدربزرگش در کابل برای برقراری ارتباط با افراد و وفادارانش در بخارا با محدودیت شدید مواجه بود و امان‌الله خان به دستور حکومت شوروی اجازه خروج از کابل را به او نمی‌داد. عالمی گفت امیر عالم خان دو بار و در جریان نماز عید کاغذی به امان‌الله خان داد که روی آن نوشته بود: «اگر اجازه دهید مایلم به زیارت حج بروم»، اما امان‌الله خان هر دو بار در پاسخ نوشت: «اگر خواست خدا باشد، سال بعد با هم می‌رویم.» عالمی افزود که این وعده امان‌الله هرگز تحقق نیافت، چون او می‌دانست اگر امیر عالم خان از کابل خارج شود، ممکن است بریتانیا برای راه‌اندازی شورش در بخارا از او سوءاستفاده کند.
سید محمد عالمی، نوه امیر عالم خان-ارسالی به ایندیپندنت فارسی
وی همچنین افزود که پس از پایان حاکمیت امان‌الله خان و به قدرت رسیدن حبیب‌الله کلکانی، از امیر عالم خان به‌خوبی پذیرایی شد، «چون کلکانی احترام زیادی برای امیر عالم خان قائل بود.» کلکانی که حدود ده ماه در میانه سال‌های ۱۹۲۸ و ۱۹۲۹ بر افغانستان حکمرانی کرد، در منطقه قلعه مرادبیک در حومه کابل، ۵۰ جریب زمین را به امیر عالم خان اهدا کرد.
سید محمد عالمی گفت که در دوران نادر شاه (۱۹۲۹ تا ۱۹۳۳)، محدودیت‌ها بر امیر عالم خان افزایش یافت و با به قدرت رسیدن ظاهر شاه (۱۹۳۳–۱۹۷۳)، هاشم خان، عمو و نخست‌وزیر قدرتمند او، ۵۰ جریب زمین اهداشده به امیر عالم خان را مصادره کرد که اکنون در مالکیت وزارت دفاع افغانستان است.
امیر عالم خان در ۱۹۴۴ و درپی بیماری در خانه‌ای در منطقه مرادخانی شهر کابل که محمد ظاهر، پادشاه وقت افغانستان، به او اهدا کرده بود درگذشت. سید محمد عالمی می‌گوید از خاطرات پدرش به یاد دارد که در روز درگذشت امیر عالم خان، با دستور پادشاه افغانستان حدود سه هزار نظامی در جاده‌های کابل به احترام ایستادند و پرچم افغانستان در نهادهای دولتی به حالت نیمه‌برافراشته درآمد. امیر عالم خان در گورستان شهدای صالحین در کابل دفن شد و اکنون جز آرامگاهی کوچک میراث دیگری ندارد.
با این حال، میراث خاندان منغیت و شخص امیر عالم خان در شهر بخارا در ازبکستان همچنان محفوظ است و این شهر با ارگ تاریخی، مدرسه امیر عالم خان، آرامگاه شماری از شاهان خاندان منغیت، محل زندگی آنان و دیگر آثار برجای‌مانده از امارت بخارا، به یکی از جاذبه‌های گردشگری آسیای میانه تبدیل شده است.
فرزندان و نوادگان امیر عالم خان
پس از درگذشت امیر عالم خان، فرزندان و نوادگان او در کابل و هلمند پراکنده شدند. محمد ظاهر، پادشاه وقت افغانستان، در چهارچوب طرح «ناقلین» به هر یک از خانواده‌ها و بستگان امیر عالم خان، ۳۰ جریب زمین در وادی هلمند اهدا کرد تا در آن برای خود خانه و زندگی بسازند. سید محمد عالمی که حدود دو سال در هلمند زندگی کرده است، گفت به دلیل نبود امکانات زندگی در هلمند، خانواده‌اش پس از استرداد زمین به دولت به کابل بازگشتند.
سید محمد عالمی گفت اکنون از ۱۸ پسر و ۱۵ دختر امیر عالم خان، سه دختر و سه پسر زنده‌اند که همگی آنان در خارج از افغانستان و ازجمله در آمریکا، آلمان و هلند زندگی می‌کنند.
شکریه رعد عالمی یکی از دختران امیر عالم خان است که او را نخستین گوینده رادیو و تلویزیون در افغانستان می‌شناسند. بیشتر فرزندان و نوادگان امیر عالم خان در جریان جنگ داخلی ویرانگر افغانستان در دهه ۹۰ میلادی از این کشور گریختند. شکریه رعد عالمی، که مدتی در رسانه صدای آمریکا کار می‌کرد، اکنون در آمریکا زندگی می‌کند.
سید محمد عالمی گفت ممکن است نوادگان امیر عالم خان که اکنون در افغانستان، عربستان سعودی، ترکیه، آمریکا و کشورهای اروپایی پراکنده‌اند، به حدود یک هزار نفر برسند، اما هیچ یک از آنان برای زندگی به سرزمین اجدادیشان بخارا (ازبکستان امروزی) نرفته‌اند.
