جمهوری اسلامی ایران در واکنش به خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸، تعهدهای برجامی‌اش را نقض کرد و ظرفیت‌های هسته‌ای‌اش را گسترش داده است؛ به‌گونه‌ای که این کشور اکنون به آستانه تولید سلاح هسته‌ای نزدیک شده است. انجمن کنترل تسلیحات در گزارشی به وضعیت برنامه هسته‌ای ایران پرداخته است.

گسترش غنی‌سازی اورانیوم

برنامه غنی‌سازی اورانیوم ایران در چارچوب برجام با محدودیت‌های قابل راستی‌آزمایی مواجه بود، از جمله:

• غنی‌سازی اورانیوم تا حداکثر ۳.۶۷ درصد، که مناسب راکتورهای نیروگاه‌های برق هسته‌ای است، تا سال ۲۰۳۱.
• ذخیره‌سازی حداکثر ۲۰۲ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده ۳.۶۷ درصد تا سال ۲۰۳۱.
• استفاده از فقط ۳۰ آبشار سانتریفیوژ آی‌آر-۱ (در مجموع ۵۰۶۰ دستگاه) در سایت نطنز تا سال ۲۰۲۶.

در نتیجه این محدودیت‌ها، زمان لازم برای تولید ۲۵ کیلوگرم اورانیوم با غنای ۹۰ درصد برای ساخت یک بمب، حدود ۱۲ ماه در دهه اول توافق بود.

جمهوری اسلامی در سال ۲۰۱۹، یک سال پس از خروج آمریکا از توافق، شروع به نقض محدودیت‌های برجام کرد و غنی‌سازی را به سطح ۶۰ درصد رساند و از سانتریفیوژهای پیشرفته برای افزایش بازدهی استفاده کرد.

تا نوامبر ۲۰۲۴، ذخایر اورانیوم غنی‌شده ایران به ۱۸۲ کیلوگرم اورانیوم با غلظت ۶۰ درصد، ۸۴۰ کیلوگرم اورانیوم با غلظت ۲۰ درصد و ۲۵۹۵ کیلوگرم اورانیوم با غلظت ۵ درصد رسید.

جمهوری اسلامی همچنین ظرفیت غنی‌سازی را به میزان قابل‌توجهی افزایش داد. تا نوامبر ۲۰۲۴، در تاسیسات نطنز و فردو ۴۲ آبشار فعال سانتریفیوژهای آی‌آر-۱، ۳۷ آبشار آی‌آر-۲ که ۱۵ تا از آن‌ها فعال بودند، ۱۳ آبشار فعال آی‌آر-۴، و ۱۵ آبشار آی‌‌آر-۶ نصب شده بود که ۷ تا از آن‌ها فعال بودند.

افزایش ظرفیت و ذخایر اورانیوم با غلظت بالا زمان گریز هسته‌ای ایران را به میزان قابل‌ملاحظه‌ای کاهش داده است. تا اواخر سال ۲۰۲۴، جمهوری اسلامی قادر بود ظرف کمتر از دو هفته اورانیوم کافی برای ساخت ۵ تا ۶ بمب هسته‌ای را تولید کند.

جمهوری اسلامی در اواخر سال ۲۰۲۴ برنامه‌هایش برای گسترش غنی‌سازی را اعلام کرد و به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اطلاع داد در نظر دارد ۳۲ آبشار سانتریفیوژ جدید نصب کند، و غنی‌سازی ۶۰ درصدی را از طریق کاربرد اورانیوم ۲۰ درصد در دو آبشار آی‌آر-۶ افزایش خواهد داد.

برآورد آژانس حاکی از آن بود که تولید اورانیوم ۶۰ درصد در فردو از ۴.۷ کیلوگرم در ماه به ۳۷ کیلوگرم خواهد رسید. انجام این کار در تاسیسات فردو، که در عمق زمین قرار دارد، خطر گسترش سلاح هسته‌ای را افزایش می‌دهد زیرا نابودسازی آن با حملات متعارف دشوارتر است. براساس توافق برجام، ایران تا ۱۵ سال اجازه غنی‌سازی در فردو را نداشت.

مسیر پلوتونیومی

جمهوری اسلامی همچنان به توسعه راکتور ناتمام اراک در چارچوب برجام ادامه می‌دهد. زمان بهره‌برداری از این راکتور هنوز مشخص نیست. با این حال، طراحی اصلاح‌شده راکتور که تولید پلوتونیوم را کاهش می‌دهد، همراه نظارت مداوم آژانس، مسیر پلوتونیومی برای تولید سلاح را عملا مسدود کرده است.

کاهش نظارت

جمهوری اسلامی همچنان توافق‌نامه پادمان جامع را بر اساس پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای اجرا می‌کند. این توافق دسترسی منظم آژانس به تاسیسات هسته‌ای ایران مانند راکتورها، تاسیسات غنی‌سازی و مراکز تولید سوخت را تضمین می‌کند. اما در فوریه ۲۰۲۱، جمهوری اسلامی اجرای تدابیر نظارتی و بازدیدهای سرزده بازرسان آژانس را متوقف کرد.

تعلیق نظارت‌ها هم خطر گسترش سلاح‌های هسته‌ای را افزایش داده و هم توانایی آژانس برای راستی‌آزمایی صلح‌آمیز بودن برنامه جمهوری اسلامی ایران را کاهش داده است.

تسلیحاتی‌سازی

جمهوری اسلامی در گذشته برنامه‌ای سازمان‌یافته برای تولید سلاح هسته‌ای داشت که خلاف تعهدات پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای بود. بنا بر ارزیابی‌های آژانس و نهادهای اطلاعاتی آمریکا، این برنامه در سال ۲۰۰۳ متوقف شد.

جامعه اطلاعاتی آمریکا همچنان معتقد است که جمهوری اسلامی در حال ساخت سلاح هسته‌ای نیست، اما در نوامبر ۲۰۲۴ هشدار داد که فعالیت‌های هسته‌ای، جمهوری اسلامی را در موقعیت بهتری برای ساخت سلاح قرار داده است. در این گزارش همچنین آمده است که مقام‌های جمهوری اسلامی همچنان درباره کارکرد بازدارندگی سلاح هسته‌ای علنی صحبت می‌کنند.

اظهارنظرهای علنی مقام‌های جمهوری اسلامی درباره ارزش بازدارندگی هسته‌ای در سال ۲۰۲۴ شدت گرفت، و اشاره کردند اگر شرایط امنیتی ایجاب کند، ممکن است در فتوای رهبر جمهوری اسلامی درباره ممنوعیت سلاح هسته‌ای بازنگری شود.

مقام‌های جمهوری اسلامی از جمله روسای فعلی و سابق سازمان انرژی اتمی نیز تاکید کرده‌اند که ایران توان فنی لازم برای تسلیحاتی کردن برنامه هسته‌ای را دارد.