در روزهایی که حاکمان جمهوری اسلامی فرهنگ، تمدن و تاریخ ملی ایران را آماج شدیدترین تهدیدها قرار داده‌اند و هنر قالی‌بافی و صنعت فرش دستباف ایران در سایه ناکارآمدی آنان در معرض نابودی است، بار دیگر یکی از چشم‌نوازترین و درخشان‌ترین آثار تاریخی ایران در یکی از معروف‌ترین حراجی‌های جهان به نمایش درآمد تا باز هم نام ایران و گنجینه‌های ارزشمند تاریخی آن را در ذهن دوستداران فرهنگ، تمدن و تاریخ برجسته کند.

فرش ۲.۵ متری «گلدان» که روز ‌پنجشنبه چهارم آبان (۲۶ اکتبر) در حراج کریستی لندن از آن رونمایی می‌شود، تنها یکی از صدها فرش دستباف ایرانی با قدمت تاریخی است که اوج هنر قالی‌بافی ایران را نشان می‌دهد.

فرش تاریخی «گلدان» که گفته می‌شود حدود ۴۰۰ سال عمر دارد و پیشینه آن به دوران شاه‌عباس صفوی بازمی‌گردد، با قیمت پایه دو تا سه میلیون پوند در حراج کریستی لندن به فروش گذاشته شده است. این فرش با رنگ‌های درهم‌تنیده سبز، نارنجی، کرم، لاکی و صورتی بخشی از یک فرش ۱۵ متری است که احتمالا در قرن نوزدهم تکه‌تکه شده است.

لوییز برودهرست، متخصص حراج کریستی، در معرفی فرش گلدان گفت که جنس الیاف و رنگ‌های این فرش آن‌قدر خوب مانده‌اند که انگار همین دیروز آن را بافته‌اند.

فرش گلدان اینک در حراج کریستی لندن نماینده هنر قالی‌بافی ایران در دوران صفویه است؛ دوره‌ای که به مدد حمایت‌های شاه‌عباس صفوی به اوج شکوفایی هنر فرش دستباف در ایران منجر شد و آن را بر قله این هنر نشاند.

هنر فرش دستباف و شاه‌عباس صفوی

شاه‌عباس صفوی به هنر قالی‌بافی علاقه زیادی داشت. به همین دلیل پس از استقرار در اصفهان، از استادان و طراحان فرش‌های دستباف دعوت کرد به این شهر مهاجرت کنند. مهم‌ترین نتیجه گردهمایی چیره‌دست‌ترین هنرمندان قالی‌باف ایران در اصفهان آفرینش صدها تخته فرش درجه‌ ۱ بود که اکنون همه آن‌ها ارزش تاریخی دارند.

شاه‌عباس صفوی برای ارتقای صنعت فرش‌بافی ایران چند اقدام مهم انجام داد که  دعوت هنرمندان و خالقان چیره‌دست و حمایت از آنان اقدام نخست به شمار می‌رفت. او در اقدام دوم کسب‌وکارهای مرتبط با صنعت قالی‌بافی را تحت حمایت قرار داد و کمک کرد کارگاه‌های بافندگی رونق بگیرند و اشتغال‌زایی در این زمینه افزایش یابد.

اقدام سوم هم ترویج و معرفی هنرــ‌صنعت فرش ایران به کشورهای دیگر بود. شاه‌عباس به بهانه‌ها و مناسبت‌های مختلف فرش‌های ایرانی را به کشورهای خارجی می‌فرستاد و از تجارت فرش ایرانی حمایت کرد. در نتیجه این اقدام‌ها، ده‌ها تخته فرش نفیس و ارزشمند به‌عنوان نماینده هنر قالی‌بافی ایران به خارج از کشور صادر شدند و فرش ایرانی به شهرت جهانی رسید و صادرات آن آغاز شد.

فرش‌های پشمی و ابریشمی دوران صفوی که حالا از مهم‌ترین گنجینه‌های میراث فرهنگی ایران و از شاهکارهای جهانی محسوب می‌شوند، به کیفیت مرغوب، رنگ‌های متنوع، پیچیدگی‌های هنری، انعطاف‌پذیری در طرح و الهام‌ از فرهنگ‌ها و عناصر مختلف شهره‌اند.

در حال حاضر حدود ۳۰۰ تخته فرش منحصربه‌فرد از دوران شاه‌عباس صفوی و جانشینان او موجود است که برخی از آن‌ها در موزه‌ کشورهای اروپایی نگهداری می‌شوند و هرازچندگاه حراج یکی از این فرش‌ها در حراجی‌های معروف دنیا و فروش آن‌ها با قیمت‌های خیره‌کننده خبرساز می‌شود؛ مثل همین روزها که خبر حراج فرش «گلدان» در موزه کریستی لندن منتشر شده است.

نمایش آثار تاریخی در حراج کریستی

 خانه حراج کریستی از معروف‌ترین و قدیمی‌ترین مراکز حراج آثار هنری و تاریخی است که جیمز کریستی آن را سال ۱۷۶۶ در لندن تاسیس کرد. کریستی در تمام سال‌های فعالیتش، آثار هنری و تاریخی زیادی را از نقاط مختلف جهان برای نمایش و فروش گذاشته است. برخی از این آثار هنری به هنرمندان مشهوری مانند لئوناردو داوینچی، پیکاسو و ونسان ونگوگ تعلق داشتند و بسیاری نیز یادگارهای به‌جا مانده از کشورهای دارای تمدن و میراث تاریخی غنی بودند.

کریستی علاوه بر دفتر مرکزی در لندن، شعبه‌های دیگری در نقاط مختلف جهان از جمله نیویورک، پاریس، لس‌آنجلس، دبی، آمستردام، هنگ‌کنگ، رم و برلین دارد و اینک حراج شعبه‌های کریستی در دیگر نقاط دنیا نیز از رونق خوبی برخوردارند.

حراج دفتر لندن کریستی معمولا در دو نوبت بهار و پاییز برگزار می‌شود. آثار هنرمندان بنام ایرانی و یادگارهای به‌جا‌مانده از تاریخ و تمدن ایران همواره پای ثابت این رویداد فرهنگی طی سال‌های برگزاری بوده‌اند.

یادگارهای تاریخ و هنر ایران 

حراج فرش تاریخی ایران با قیمت دو تا سه میلیون پوند در روزهای اخیر، هرچند خبرساز شد، در گذشته نیز سابقه داشت. خانه کریستی فروردین ۱۴۰۲ هم یک تخته فرش نفیس تبریز را به نمایش گذاشت. این فرش دستباف که از ارزشمندترین فرش‌های بافت تبریز بود، در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می‌شد. سایت کریستی این فرش را «منحصربه‌فرد» توصیف کرده و در توضیحات آن نوشته بود که در گذشته سالن غذاخوری بانک بریتانیا را آراسته بود.

روابط عمومی مرکز ملی فرش ایران در سال ۱۳۹۸ نیز از فروش دو فرش پولونزی زربافت ابریشمی اصفهان در حراج کریستی لندن خبر داد. این فرش‌ها هم که هر دو یادگارهای دوران صفوی بودند، هرکدام با قیمت بالغ‌ بر سه میلیون و ۷۰۰ هزار پوند فروخته شدند.

حدود سه سال پیش از آن‌ هم سه قالی ارزشمند کرمان در حراجی کریستی به نمایش درآمدند که قیمت پایه یکی از این فرش‌ها  بیش از یک میلیون و ۵۰۰ هزار پوند اعلام شد. قدمت این سه‌ قالی نیز به دوران صفویان می‌رسید.

سال ۱۳۸۹ هم فروش یک تخته فرش راور کرمان با قیمت ۹ میلیون دلار در حراج کریستی به یکی از موضوع‌های داغ خبری در اروپا تبدیل شد. این فرش که متعلق به دوران صفوی بود، با قیمتی حدود ۲۰ برابر بیشتر از قیمت پایه فروخته شد.

فروش سر سرباز هخامنشی با قیمت بیش از ۵۸۰ هزار پوند در پاییز سال ۱۳۸۶ هم یکی از خبرسازترین فروش آثار تاریخی ایران در حراج کریستی لندن بود که جنجال به پا کرد.

البته مرور خبرهای مربوط به این دست رویدادها آشکار می‌کند که طی سال‌های اخیر بسیاری آثار هنری و تاریخی دیگر ایران از جمله برگه‌هایی از شاهنامه شاه‌ طهماسب صفوی، نسخه‌های خطی و جواهرات ایرانی هم در حراج کریستی عرضه شده و موردتوجه دوستداران و علاقه‌مندان هنر و تاریخ قرار گرفته‌اند؛ اما حراج فرش‌های ایرانی همواره پر‌رونق‌تر بوده است.

فرش‌های تاریخی ایران در جهان

فرش‌های تاریخی ایران نه‌تنها در حراج کریستی که در دیگر رویدادهای فرهنگی و تاریخی نیز همواره موردتوجه بوده‌اند. برای مثال می‌توان فروش یک تخته فرش دوران صفوی در حراجی سال ۱۳۹۲ ساتبی نیویورک با قیمت بی‌سابقه بیش از ۳۳ میلیون دلار را یادآوری کرد. این قالی مشهور به ابعاد حدود ۶۷ در ۹۶ متر را که به خاطر طرح خاصش آن را «قالی برگ داسی کلارک» می‌نامند، گران‌ترین فرش دستباف جهان است.

جالب است که حراجی ساتبی در ابتدا امیدوار بود این قالی را با قیمت حدود ۹ میلیون دلار بفروشد اما هنگام حراج متوجه شد که خریداران حاضرند بیش از سه برابر این قیمت برای خرید قالی مشهور پول بپردازند. بیشتر فرش‌هایی که در حراجی‌های بزرگ دنیا فروخته می‌شوند، کرمانی و به‌جا‌مانده از دوران صفوی‌اند.

قالی کرمان؛ شاهکار قالی ایران

اینک نمونه‌های منحصربه‌فرد قالی کرمان در بسیاری از موزه‌های مهم آثار تاریخی جهان چشم‌نوازی می‌کنند. این نوع فرش دستباف که در دوران صفویه رونق بسیار پیدا کرد و ارتقا یافت، با رنگ‌های بی‌بدیل، طرح‌های متنوع و کیفیت در بافت مشهور است. ضمن اینکه طرح‌های عمدتا گل‌وبلبل این فرش‌ها خاستگاه کویری آن‌ها یعنی کرمان را تداعی می‌کند.

طی سال‌های متمادی کرمان یکی از مهم‌ترین پایگاه‌های هنرــ‌صنعت فرش ایرانی بود اما اکنون در سایه ناکارآمدی و نبود حمایت‌های دولتی قالی کرمان و هنر‌ــ‌صنعت فرش ایران در معرض نابودی است.

فرش ایران از تولید تا صادرات در اغما

فعالان فرش دستباف ایران در بخش‌های مختلف از آموزش و تولید گرفته تا صادرات سال‌ها است که درباره خطر نابودی و فراموشی فرش دستباف ایران هشدار می‌دهند؛ زیرا دولت‌های مختلف در جمهوری اسلامی نه‌تنها از این هنر ارزشمند که ریشه در تاریخ و میراث ملی ایرانیان دارد، حمایت نکردند، بلکه با رویکرد تجاری نادرستشان صادرات فرش ایران را به نزدیک صفر رساندند تا جا برای رقبا خالی شود.

اوایل شهریور، عباس جناتی کاشانی، عضو هیئت‌مدیره اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش دستباف، خبر داد میزان صادرات فرش دستباف ایرانی که حدود ۳۰ سال پیش سالانه یک میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار بود، اینک به ۵۰ میلیون دلار در سال رسیده است. او گفت که جمهوری اسلامی با «قوانین غیرمنطقی و خلاف منافع عمومی» علیه فرش ایرانی به «خودتحریمی ویرانگر» دست زده و در  مسیر هنر‌ــ‌‌صنعتی که برای ۱۰ میلیون نفر اشتغال ایجاد کرده، موانعی به وجود آورده است.

عضو هیئت‌مدیره اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش این را هم گفت که تا سال ۱۳۷۴، انحصار بازار فرش دستباف جهان در دست ایران بود اما اکنون نسبت به میزان صادرات قبل، به عدد تکان‌دهنده یک‌سی‌وچهارم رسیده است.

به گفته جناتی کاشانی، دولت‌های جمهوری اسلامی همان قوانینی را که برای کارخانه‌های صنعتی وضع کرده‌اند، برای فعالان فرش هم در نظر می‌گیرند. در نتیجه سیاست‌های حکومت ایران، طی سال‌های اخیر بسیاری از فعالان فرش دستباف و به‌خصوص بافندگان چیره‌دست به کشورهایی مانند ترکیه، چین و پاکستان مهاجرت کرده‌اند و اینک این کشورها به رقبای اصلی ایران در بازار فرش جهان تبدیل شده‌اند.

خطر فزاینده نابودی و فراموشی فرش دستباف ایران در حالی ادامه دارد که این هنر‌ــ‌‌صنعت در دهه‌های پیش و قبل از وقوع انقلاب اسلامی یکی از مهم‌ترین منابع درآمدهای غیرنفتی بود و در بازارهای جهانی رقیب نداشت، اما حالا کار به جایی رسیده است که سیدرضی حاجی‌میری، عضو اتاق بازرگانی، می‌گوید اعلام رقم صادرات فرش ایرانی «خجالت‌آور» است.