با توجه به پیش‌بینی آژانس بین‌المللی انرژی، تا سال ۲۰۴۰ بازار انرژی شاهد افزایش چشمگیر سهم گاز طبیعی و ال ان جی خواهد بود. افزایش سهم گاز در سبد انرژی کشورهای عمده مصرف کننده، یکی از عواملی بود که باعث شد کشورهای عمده تولیدکننده گاز، برای ایفای نقش موثر در بازار جهانی، اقدام به تاسیس مجمع کشورهای صادر کننده گاز کنند. در حال حاضر، این مجمع ۱۹ عضو دارد که ایران، روسیه و قطر، از اعضای مهم آن به شمار می‌آیند.

آمار نشان می‌دهد که کشورهای عضو در مجموع ۴۴ درصد از میزان تولید گاز جهان ، ۶۷ درصد از ذخایر گازی جهان ، ۶۴ درصد از سهم انتقال گاز با خط لوله و ۶۶ درصد از تجارت ال ان جی ( گاز مایع) را در اختیار دارند. با نگاهی به این آمار، می‌توان به اهمیت این مجمع در بازار جهانی انرژی پی برد.

اولین نشست وزیران نفت و انرژی کشورهای عضو مجمع، روزهای ۱۹-۲۰ ماه مه ۲۰۰۱ به میزبانی تهران و با حضور کشورهای ایران، قطر، روسیه، برونئی، الجزایر، اندونزی، مالزی، عمان، ترکمنستان و نروژ - به‌عنوان عضو ناظر، تشکیل شده بود. اکتبر گذشته نیز مسکو میزبان بیست و یکمین نشست وزیران نفت و انرژی عضو مجمع کشورهای صادرکننده گاز بود.

تشکیل کارتل جدید در بازار جهانی انرژی؟

پس از تشکیل مجمع، برخی از کارشناسان انرژی بر این عقیده بودند که از این به بعد، بازار جهانی انرژی شاهد حضور کارتل جدیدی پس از اوپک خواهد بود و کشورهایی مثل ایران و روسیه با دارا بودن ذخایر عمده نفت و گاز، هم در بازار گاز و هم در بازار نفت، نقش بیشتری ایفا خواهند کرد. در این بین، برخی از تحلیل‌گران بازار انرژی هم نظر دیگری داشتند.

بر خلاف اوپک، که بیشتر تولیدکنندگان نفت در خاورمیانه و در یک حوزه جغرافیایی واقع شده‌اند، تولیدکنندگان گاز طبیعی و ال ان جی در نقاط مختلف پراکنده‌اند با نگاهی به فهرست تولیدکنندگان ال ان جی، می‌توان گستردگی جغرافیایی تولیدکنندگان گاز طبیعی و ال ان جی را به وضوح مشاهده کرد؛ استرالیا و یا موزامبیک، در قاره آفریقا، که سرمایه‌گذاری وسیعی در بخش ال ان جی انجام داده است. استرالیا در سال‌های آینده یکی از عرضه کنندگان بزرگ ال ان جی در جهان خواهد بود.

در این بین، افزایش نقش و سهم آمریکا در بازار جهانی انرژی، از مواردی است که می‌تواند بر کارکرد مجمع کشورهای صادرکننده گاز تاثیر بگذارد. تلاش آمریکا برای افزایش صادرات ال ان جی به برخی مشتریان سنتی گاز روسیه، از قبیل اتحادیه اروپا، زنگ خطری برای روسیه و بقیه کشورهای عمده تولیدکننده گاز است.

ایران و مجمع کشورهای صادرکننده گاز

ایران اولین کشوری بود که کارشناسان عالی‌رتبه مهمترین کشورهای تولیدکننده و صادرکننده گاز را برای شرکت در نشست مقدماتی تشکیل مجمع در تهران دعوت کرد. در این نشست، که در اسفندماه سال ۱۳۷۹ و اردیبهشت سال بعد، برگزار شد، وزرای نفت و انرژی مجمع کشورهای صادرکننده گاز برای نخستین بار در تهران تشکیل جلسه دادند. باید توجه داشت که دبیرخانه مجمع کشورهای صادرکننده گاز در دوحه قطر واقع شده است.

ایران با دارا بودن دومین ذخایر گاز دنیا می‌تواند در بین اعضای مجمع نقش مهمی ‌ایفا کند. در این بین، ایران در روند تشکیل مجمع نیز تلاش زیادی کرد اما مسئله تحریم‌ها و مصرف بالای داخلی باعث شده است که ایران نتواند بازیگر فعالی در عرصه بازار منطقه‌ای و جهانی گاز باشد. با توجه به این که میزان تولید و صادرات گاز و ال ان جی از مولفه‌های مهم در تاثیرگذاری اعضا بر تصمیمات مجمع محسوب می‌شود، در شرایط فعلی امکان تاثیرگذاری ایران بر سایر اعضا و تصمیمات مجمع، کار آسانی نیست.

سرمایه‌گذاری روسیه برای افزایش ظرفیت تولید و صادرات

روسیه به عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده و صادر کننده گاز طبیعی، حضور فعالی در بازار جهانی انرژی دارد. هدف بلندمدت روسیه از عضویت در مجمع، حفظ بازارهای موجود برای گاز صادراتی آن کشور و تداوم وابستگی اروپا به گاز روسیه است. امکان تصویب مصوباتی در مجمع که باعث کاهش احتمالی سهم این کشور در بازار جهانی گاز شود، هرگز مورد قبول مسکو نخواهد بود.

روسیه در ماه جاری، رسما پروژه انتقال گاز به چین، از طریق خط لوله «قدرت سیبری» را افتتاح کرد. روسیه از طریق این خط لوله در بازه زمانی سی ساله، سالیانه ۳۸ میلیارد مترمکعب گاز به چین صادر خواهد کرد. ماه بعد هم پروژه «ترک استریم» که گاز روسیه را به ترکیه و اتحادیه اروپا می‌رساند، افتتاح خواهد شد و در همان حال، روسیه پروژه خط لوله «نورد استریم ۲» را نیز در حال احداث دارد که گاز آن کشور را به آلمان و غرب اروپا خواهد رسانید.

 روسیه هم‌زمان در حال سرمایه‌گذاری برای افزایش ظرفیت تولید و صادرات ال ان جی هم هست، و به نظر می‌رسد که سایر اعضای مجمع و بقیه تولیدکنندگان گاز، کار آسانی برای فروش و صادرات گاز و ال ان جی به بازارهای هدف روسیه نداشته باشند.

جایگاه قطر در اوپک

قطر در حال حاضر بزرگ‌ترین تولیدکننده و صادر کننده ال ان جی جهان است. در بعضی از ماه‌های سال جاری، استرالیا توانست بیش از قطر ال ان جی صادر کند، اما با توجه به برنامه‌های کوتاه‌مدت قطر و آمریکا برای افزایش صادرات ال ان جی، استرالیا شانس کمی‌ برای تبدیل شدن به صادر کننده اول ال ان جی جهان خواهد داشت. افزایش صادرات ال ان جی و تبدیل شدن قطر به اولین کشور صادر کننده آن، این امکان را برای آن کشور فراهم کرده است تا در مجمع، از تاثیرگذاری بیشتری برخوردار شود.

نکته قابل توجه این است که هم در بازار جهانی انرژی - اوپک، و هم در مجمع کشورهای صادرکننده گاز، میزان و قدرت تولید و صادرات اعضا مولفه بسیار مهمی‌ست. بهره‌گیری از صادرات انرژی به عنوان ابزار موثر در سیاست خارجی، و نیز ایفای دیپلماسی فعال انرژی، در قدرت و تاثیرگذاری کشورها در سازمان‌های انرژی مهم است. منطقه جغرافیایی و جمعیت کشورهای تولیدکننده گاز، در قیاس با قدرت تولید این کشورها، مزیت‌های خاصی به شمار نمی‌آیند.

 با توجه به اهداف متفاوت کشورهای اصلی عضو مجمع، نمی‌توان انتظار داشت که تصمیمات مجمع بتواند هم‌زمان، منافع روسیه، ایران و قطر را برآورده سازد. با توجه به تعدد صادرکنندگان گاز و نیز عدم هماهنگی میان اعضای اصلی مجمع، آمریکا و دیگر کشورهای غیرعضو در این مجمع، از کارکرد آن نگرانی خاصی ندارند. نکته مهم در مورد مجمع این است که بیشتر وظیفه هماهنگی در صنعت گاز را بر عهده گرفته است تا کنترل قیمت.

یکی از موارد مهمی‌ که در حال حاضر و در آینده می‌تواند محل اختلاف بین کشورهای تولیدکننده و مصرف کننده باشد، تعیین قیمت گاز است. اگر مجمع توانایی کنترل و تعیین قیمت گاز را داشت، برخورد آمریکا و دیگر کشورهای عمده تولیدکننده گاز با تصمیمات مجمع متفاوت می‌بود.