محمدمهدی اسماعیلی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در ادامه ادعاهایش درباره وضعیت «مناسب» سینمای ایران بعد از خیزش انقلابی اخیر از تغییر «ریل گذاری» سینما خبر داد و از همکاری با دو کشور چین و روسیه به همین منظور سخن گفت؛ دو کشوری که اگر قبلا صنعت سینمای موفقیداشتند اما بر اساس آمارها، تحت تاثیر شیوع کرونا و جنگ اوکراین به شدت دچار ریزش مخاطب شده‌اند.

اسماعیلی در حالی چنین ادعایی مطرح کرده است که برگزارکنندگان جشنواره فیلم فجر دو روز پیش از پایان این رویداد، هنوز اسامی داوران مسابقه سینمای ایران و همچنین داوران و مهمانان خارجی شرکت کننده در این دوره را اعلام نکرده‌اند و حتی فیلم‌های بخش مسابقه بین‌الملل جشنواره به شکل روزانه معرفی می‌شوند تا امکان انصراف کارگردانان این فیلم‌ها -مانند اتفاقی که برای بخش غیررقابتی «جشنواره جشنواره‌ها» رخ داد- وجود نداشته باشد.

وزیر ارشاد دولت ابراهیم رئیسی روز ۱۲ بهمن و همزمان با آغاز جشنواره از حضور «بیش از ۱۴۰ مهمان خارجی از شخصیت‌های برجسته سینمایی» خبر داده بود؛ خبری که حتی زیردستان او در سازمان سینمایی و دبیرخانه جشنواره فجر حاضر به تاییدش نشده‌اند. محمد خزاعی رئیس سازمان سینمایی روز ۱۸ بهمن در حاشیه افتتاح آنچه «بازار بین‌المللی فیلم» خوانده می‌شود، گفت فهرست مهمانان خارجی در همین روز اعلام خواهد شد، اما تا ۲۰ بهمن یعنی دو روز پیش از پایان جشنواره فهرستی از طرف دبیرخانه جشنواره منتشر نشده است.

در حالی که وزارت ارشاد با تحریم جشنواره فجر از سوی سینماگران داخلی و خارجی مواجه است و تعداد تماشاگران جشنواره هم بر اساس شواهد غیر قابل انکار کاهش یافته است، سخن گفتن از همکاری سینمایی با روسیه و چین چیزی از جنس سایر شعارهای سیاسی جمهوری اسلامی و مسئولان ارشدش به نظر می‌رسد که حتی کمتر از عرصه‌های دیپلماتیک و اقتصادی امکان وقوع کمتری دارد.

سینمای بحران‌زده روسیه بعد از حمله به اوکراین

سابقه همکاری سینمای ایران و روسیه در سال‌های بعد از انقلاب ۵۷ به تولید چند فیلم ایرانی در اتحاد جماهیر شوروی سابق و جمهوری‌های استقلال یافته بعد از فروپاشی آن محدود بوده است. در دهه ۱۳۶۰ مسئولان سینمایی وقت آثار فیلمسازان مشهور اهل شوروی مانند آندری تارکوفسکی و سرگی پاراجانف را در جشنواره فجر و سپس سینماها به نمایش گذاشتند، چون به سینمای مطلوب آنها که آمیزه‌ای از عرفان و شاعرانگی بود، نزدیکی داشت.

نمایش فیلم‌های ایرانی در شوروی و سپس جمهوری فدراتیو روسیه به برگزاری هفته‌های فرهنگی ایران، حضور فیلم‌های ایرانی در جشنواره فیلم مسکو یا اکران فیلم‌های کارگردانان ایرانی مشهور در سطح بین‌الملل در این کشورها محدود بوده و بدنه سینمای ایران از اکران در روسیه نفعی نبرده است. همان‌طور که فیلم‌های تجاری روس در ایران اکران نشده‌اند.

بنابراین ارتباط میان ایران و روسیه در حوزه سینما تفاوتی با سایر کشورها نداشته و از این به بعد هم زمینه‌های لازم برای تغییر این وضعیت وجود ندارد. فیلم‌های خارجی در سبد اکران سالانه سینمای ایران سهم ناچیزی دارند و فیلم‌های تولید شده جدید در روسیه بعید است مخاطبی در میان ایرانیان داشته باشند.

از سوی دیگر ظرفیت نمایش در سینماهای روسیه در اختیار فیلم‌های بومی و محصولات هالیوودی است و سینمای تجاری ایران نمی‌تواند در معادلات تجاری پخش کنندگان و سینماهای زنجیره‌ای روسیه نقش خاصی داشته باشد.

نکته قابل توجه دیگر آن است که سینمای روسیه طی یک سال اخیر و بعد از تهاجم نظامی این کشور به اوکراین با بایکوت و سقوط اقتصادی مواجه شده است. در پایان سال ۲۰۲۲، موسسه EAIS که به شکل خودکار اطلاعات و آمار تجمیع شده سینمای کشورها را ارائه می‌کند، خبر داد گیشه سینمای روسیه تحت تاثیر جنگ اوکراین نسبت به سال ۲۰۲۱ دچار ۴۲ درصد کاهش فروش شد.

نکته قابل توجه آن که بر اساس همین آمار، فروش فیلم‌های خارجی در سال ۲۰۲۲ نسبت به سال قبل بیش از ۶۰ درصد کاهش داشت که ناشی از قطع ارتباط اقتصادی کشورهای غربی -بخصوص آمریکا- با روسیه بوده است. در سال گذشته میلادی البته دو فیلم هالیوودی «کشف نشده» و «مرد عنکبوتی: راهی به خانه نیست» در صدر فروش سالانه سینماهای روسیه قرار گرفته‌اند.

پرفروش‌ترین فیلم‌های روسی اکران شده در ۲۰۲۲ آثار بزرگ و پرهزینه تاریخی و حماسی و فانتزی بوده‌اند که نشان‌گر علاقه سینماروهای این کشور به فیلم‌هایی شبیه به تولیدات هالیوودی است. به همین دلیل مشخص نیست فیلم‌های ایرانی تولید شده در سال ۱۴۰۱ که اغلب آثار سفارشی و ایدئولوژیک و خالی از جذابیت‌های معمول فرامرزی‌اند، تحت چه سازوکاری می‌توانند فعالان سینمای بحران‌زده روسیه را متقاعد کنند که روی پرده بروند.

اگر منظور وزیر ارشاد از همکاری با روسیه، تبادل فیلم‌های ایرانی و روسی در جشنواره‌های مهم دو کشور است، این ارتباط طی هفت سال برگزاری جشنواره جهانی فجر -که مجزا از جشنواره اصلی فجر در دولت حسن روحانی برگزار می‌شد- تقویت شده بود و بعد از حضور مسئولان جشنواره مسکو به عنوان داور و مهمان جشنواره فجر، چند فیلم ایرانی در جشنواره مسکو جوایز بهترین فیلم، کارگردانی و بازیگری به دست آوردند.

ادامه ارتباط میان دو جشنواره که حکومت‌های ایران و روسیه آنها را برگزار می‌کنند، آورده اقتصادی خاصی برای سینمای ایران ندارد و حتی اعتبار هنری جشنواره مسکو بعد از جنگ اوکراین چنان کاهش یافته که بسیاری از شرکت‌ها و پخش‌کنندگان فیلم در سطح جهان حاضر به عرضه محصولات خود در این جشنواره نیستند.

شیوع کووید۱۹ و رکود گیشه چین

درباره سینمای چین وضعیت حتی پیچیده‌تر است. این کشور بعد از عبور از دوران ایدولوژی زدگی و تبدیل شدن به یک قدرت اقتصادی در جهان امروز، صنعت سینمای خود را بر مبنای به دست آوردن سود شکل داده است. قوانین سختگیرانه حزب کمونیست چین همچنان برقرار است اما مخاطب بالقوه میلیاردی، این کشور را به هدف مهمی برای تولیدات هالیوود و سایر کشورهای صاحب صنعت سینما تبدیل کرده است.

اما سیاستگذاران دولتی در چین برای تقویت سینمای بومی، قوانین سختگیرانه دیگری هم دارند؛ از جمله محدودیت قائل شدن برای اکران فیلم‌های خارجی و دادن سهم بیشتر به فیلم‌های بومی برای تقویت صنعت سینمای داخلی. هرچند تعداد سالن‌های سینما در چین طی یک دهه اخیر افزایش سرسام‌آوری داشته است، اما تعداد فیلم‌های داخلی و خارجی در صف اکران چین چنان زیاد است که به سختی سهمی برای کشورهای جدید باقی می‌ماند.

مهمدمهدی اسماعیلی در گفت‌وگوی اخیر خود این مساله را تایید کرد و گفت، «اگر» چین «یک فیلم» را برای اکران در سال اول بپذیرد، امکان درآمدزایی وجود دارد. مشخص نیست اکران یک فیلم ایرانی در بازار بسیار رقابتی گیشه چین چه تاثیری بر اقتصاد سینمای ایران می‌گذارد.

حتی اگر این اتفاق رخ دهد، بعید است بعد از یک دهه، مجموع فیلم‌های اکران شده ایرانی به انگشتان دست برسد و امید به سهم داشتن از اکران پیچیده این کشور بیشتر به وهم و خیال شباهت دارد.

از سوی دیگر مسئولان ایرانی زمان ‌بدی را برای حضور در بازار سینمای چین انتخاب کرده‌اند. به نوشته نشرین اسکرین دیلی، گیشه این کشور در سال ۲۰۲۲ با افت ۳۶ درصدی نسبت به سال قبل مواجه شد که ناشی از بالا گرفتن موج جدید شیوع کووید ۱۹ و قرنطینه گسترده در شهرهای بزرگ بود.

گیشه چین بر خلاف اغلب کشورها، در سال ۲۰۲۱ سال پررونقی داشت، اما وقتی اغلب کشورهای جهان در سال ۲۰۲۲ به وضعیت عادی بازگشتند، وضعیت شیوع کرونا در چین وخیم شد و به دلیل تعطیلی اماکن عمومی، سینماها هم با ضرر و زیان مواجه شدند. با عبور از این وضعیت، مسئولان چینی که به چیزی جز سود اقتصادی فکر نمی‌کنند، در سال ۲۰۲۳ هیچ ریسکی نمی‌کنند و با اکران آثار بزرگ و پرهزینه چینی و هالیوودی سعی می‌کنند ضرر و زیان سال گذشته را جبران کنند.

حتی اگر وزیر ارشاد و مسئولان سینمایی از وضعیت بحرانی صنعت سینما در روسیه و چین باخبر باشند، به نظر می‌رسد با مطرح کردن ادعاهای عجیب و وعده‌های غیرقابل تحقق قصد دارند وضعیت کلی سینما را امیدوار کننده جلوه دهند. اما در حالی که جشنواره فجر تحت مدیریت آنها تحت تاثیر اعتراض‌های سراسری در ایران و بازتاب گسترده آن در سراسر جهان، ویژگی‌های اولیه یک رویداد بین‌المللی را ندارد، هرگونه تلاش برای متحول کردن سینمای بحران زده ایران با نزدیک شدن به صنعت سینمای دو کشور شرقی، پیاپیش سیاستی شکست خورده است.