فرش‌ دستباف که نماد فرهنگ و تمدن ایران‌ و مایه افتخار ایرانیان است، این روزها دیگر مانند گذشته در بازارهای جهانی پحضور ندارد.

تحریم‌های بین‌المللی ناشی از سیاست‌های جنگ‌طلبانه جمهوری اسلامی ایران و تخاصم با غرب، بر اقتصاد از پیش بحران‌زده ایران فشار آورده‌ و هم‌زمان، سلیقه خریداران نیز تغییر کرده است. به این ترتیب صنعتی که در دوران اوج خود در اوایل دهه ۱۹۹۰، بیش از دو میلیارد دلار درآمد صادراتی داشت، اکنون به‌سختی حدود ۴۰ میلیون دلار درآمدزایی دارد که بیانگر سقوطی بیش از ۹۵ درصدی است.

به گزارش خبرگزاری فرانسه، بازگشت تحریم‌ها در سال ۲۰۱۸ موجب شد این هنر کهن ایرانی بزرگ‌ترین بازار خود، یعنی ایالات متحده را از دست بدهد. زهرا کمانی، رئیس مرکز ملی فرش ایران، هم می‌گوید: «در سال‌هایی که تحریم‌های آمریکا اعمال شد، ما بازار آمریکا را که خریدار بیش از ۷۰ درصد فرش‌های دستباف ایرانی بود، کاملا از دست دادیم.»

تا سال ۲۰۱۷، درست پیش از بازگشت تحریم‌ها، فرش دستباف هنوز یکی از مهم‌ترین اقلام صادرات غیرنفتی ایران بود که بیش از ۴۰۰ میلیون دلار درآمد داشت و به ۵۵ کشور صادر می‌شد که آلمان، امارات متحده عربی، ژاپن و چین در صدر آن‌ها قرار داشتند، اما بنا بر اعلام گمرک جمهوری اسلامی ایران، این میزان صادرات در ۱۴۰۳ به تنها ۴۱.۷ میلیون دلار رسید.

در این فاصله، رقبایی مانند هند، چین، نپال و پاکستان هم از فرصت بهره بردند و جای خالی ایران را در بازار جهانی را پر کردند و حتی حالا برخی از این کشورها به ایران هم فرش صادر می‌کنند. حامد نبی‌زاده، یک تاجر فرش، هم به خبرگزاری فرانسه گفت: «ایران در حال وارد کردن فرش از کشورهایی مانند هند، ترکیه و چین است. ما بخشی از فروش داخلی خود را به دلیل این واردات از دست می‌دهیم.»

به گفته کمانی، دست‌کم دو میلیون نفر، از جمله زنان در مناطق روستایی ایران، به این صنعت وابسته‌اند، با وجود این، حالا گاه روزی تنها چند دلار درآمد دارند.

به مدت چندین دهه، گردشگران غربی که به ایران می‌آمدند، به‌عنوان سوغاتی یا هدیه، فرش دستباف می‌خریدند، اما با رکود صنعت گردشگری در ایران به دلیل هشدارهای سفر و روابط خصمانه جمهوری اسلامی با غرب، تعداد توریست‌های خارجی‌ هم بسیار کاهش یافته که این نیز به معنای فروش کمتر فرش است.

نبی‌زاده می‌افزاید برخی گردشگرانی که می‌آیند دیگر به فرش‌های ما علاقه‌ ندارند، چون هم سلیقه مصرف‌کننده تغییر کرده و هم قیمت‌ها بسیار بالا است. او توضیح می‌دهد: «حتی برای یک اروپایی هم خرید فرش ابریشمی ۳۰ تا ۴۰ هزار دلاری دشوار است. از طرفی انتقال فرش هم برای گردشگران بسیار چالش‌برانگیز است.»

کارشناسان رکود بازار فرش دستباف ایران را ناشی از مجموعه‌ای از عوامل اقتصادی و سیاسی می‌دانند؛ تحریم‌های بین‌المللی گسترده که دسترسی به بازارهای حیاتی را قطع کرده‌اند، سیاست‌های پولی و ارزی ناکارآمد و به‌ویژه محدودیت بازگشت ارز صادراتی که توان رقابتی را از بین برده و افزایش هزینه تولید و ضعف حمایت دولتی که صنعت فرش را هم تحت فشار قرار داده است.

با این حال مقام‌های جمهوری اسلامی همچنان اصرار دارند که احیای صنعت فرشبافی، که قدمت آن به عصر مفرغ در ایران باستان برمی‌گردد، ممکن است. چنانچه محمد اتابک، وزیر بازرگانی، خردادماه به خبرگزاری دولتی ایرنا گفت: «ما برخی بازارهای بین‌المللی را از دست داده‌ایم، اما امیدواریم با قوانین تجاری و ارزی کشور بتوانیم این صنعت را احیا کنیم. ما تلاش می‌کنیم با توافق‌های جدید، صادرات را برای تجار کشور تسهیل کنیم.»

نبی‌زاده راهکار خروج از بحران را توجه بیشتر به مد روز در دکوراسیون می‌داند و می‌گوید: «ما باید بر اساس این روندها فرش تولید کنیم و تعصب نداشته باشیم که فرش حتما همان طرح‌ها و نقشه‌های قدیمی را داشته باشد.» او «جذب مشتریان آنلاین از طریق شبکه‌های اجتماعی» و «برندسازی» برای فرش‌ ایرانی را از دیگر راهکارهای ممکن می‌داند.

این در حالی است که با سقوط روزافزون ارزش پول ملی ایران در برابر دلار، حتی بازار داخلی نیز در خطر نابودی است. شیما، دختر ۳۱ ساله‌ای که در آستانه ازدواج است، به خبرگزاری فرانسه می‌گوید: «همیشه می‌خواستم در جهیزیه‌ام فرش دستباف باشد و خانواده‌ام هم قولش را داده بودند، اما توان مالی آن را نداشتند. در عوض فرش ماشینی خریدیم.»

او افزود: «بر اساس سنت‌های قدیمی، عروس باید فرش‌های خانه را تهیه کند و بسیاری از خانواده‌ها این روزها به دلیل قیمت پایین‌تر، سراغ فرش ماشینی می‌روند یا اگر از طبقه محروم‌تر باشند، اصلا فرش نمی‌خرند.»

اکنون که ایران مشتریان داخلی خود را هم از دست می‌دهد و بازارهای جهانی در دست رقبای ارزان‌قیمت است، فرش ایرانی در خطر آن است که به یادگاری از دوران طلایی از دست‌رفته تبدیل شود و این میراث ارزشمند تنها به رشته‌ای بند است.